Trampın gözlənilmədən Ağ Evə qayıdışı: bu, Amerika və dünya üçün nə deməkdir

Donald C. Tramp populist ritorikanı və “Hər şeydən əvvəl Amerika” siyasətini bərpa edəcəyi vədlərini Vaşinqton isteblişmentinin tənqidi ilə qarışdıraraq çətinliklə yenidən ABŞ prezident seçkilərində qalib gəldi. Onun Oval kabinetə qayıdışı bütün ölkədə həm bayram, həm də narahatlıq doğurdu, dünya paytaxtları isə Trampın ikinci müddətinin ABŞ-ın xarici siyasəti və beynəlxalq əlaqələri üçün nə demək olduğunu yaxından izləyir.

İkinci müddət platforması: Amerika yenə hər şeydən əvvəldir

Trampın platforması əsas diqqəti onun “Hər şeydən əvvəl Amerika”  gündəmini canlandırmaq, ABŞ-ın xarici münaqişələrdə iştirakını, ticarət kəsirini azaltmaq və “daha ​​ədalətli” ticarət razılaşmaları vasitəsilə Amerika iqtisadiyyatını gücləndirməyi vurğulayır. Onun kampaniyası emal sənayesində iş yerlərinin bərpası, enerji müstəqilliyi və Amerikanın suverenliyinə xələl gətirən qlobal institutlara müqaviməti nəzərdə tutur.

Tramp üçün əsas məsələ sərhəd təhlükəsizliyini gücləndirmək və qeyri-qanuni immiqrantlar üçün yolları daha da məhdudlaşdırmaq vədləri ilə immiqrasiya olub. O, həmçinin infrastruktur layihələrini genişləndirməyə, ticarət müqavilələrini yenidən müzakirə etməyə və yerli sənayenin inkişafına yönəlmiş vergi islahatları və tənzimləmənin ləğvi yolu ilə “Amerika rifahına” nail olmağa söz verib.

Birinci müddətin platforması

2017-ci ilin yanvarında Trampın andiçmə mərasimindən sonra Ağ Evin rəsmi internet səhifəsində əhəmiyyətli dəyişikliklər edilib. İqlim dəyişikliyi və LGBT hüquqları ilə bağlı səhifələr silinib və Trampın simvolik “Amerikanı yenidən möhtəşəm et” kampaniyası şüarı diqqətçəkən şəkildə nümayiş olunub. Orada idarəetmə siyasətinin altı əsas sahəsini əks etdirən yeni bölmələr var idi:

• “Hər şeydən əvvəl Amerika” enerji planı enerji xərclərinin azaldılmasını və ABŞ resurslarının maksimum istifadəsini nəzərdə tuturdu.
• “Hər şeydən əvvəl Amerika” xarici siyasəti radikal islam terror təşkilatlarını məğlub etməyə yönəlmişdi.
• Planlara on il ərzində 25 milyon yeni iş yerinin yaradılması və illik 4% iqtisadi artıma nail olunması daxil idi.
• Təkmil müdafiə vasitələri və müasir raketdən müdafiə sistemləri vasitəsilə hərbi güc bərpa olunacaq.
• Hüquq-mühafizə orqanlarının dəstəyinə qeyri-qanuni immiqrasiya, bandalar, zorakılıq və narkotik ticarətinin qarşısını almaq üçün sərhəd divarının tikintisi, sığınacaq şəhərlərinin ləğvi və zorakı qanunsuz immiqrantların deportasiyası daxildir.
• “Bütün amerikalıların xeyrinə olan ticarət sazişləri” Trans-Sakit Okean Tərəfdaşlığından çıxmağın və NAFTA-nın yenidən müzakirəsinin zəruriliyini vurğulayırdı.

Xarici siyasət: Daha gözlənilməz Amerika?

Trampın qayıdışının ən çox araşdırılan aspektlərindən biri onun xarici siyasəti olacaq, çünki çoxları onun sələflərinin müəyyən edilmiş strategiyalarından uzaqlaşa biləcəyini gözləyir. Əvvəlki administrasiyası zamanı Tramp beynəlxalq münasibətlərə unikal yanaşma nümayiş etdirib, tez-tez dünya liderləri ilə birbaşa əlaqə qurmaq ənənəsini pozub. Lakin tənqidçilər onun yanaşmasını qeyri-ardıcıl və impulsiv, həm müttəfiqləri, həm də rəqibləri potensial dəyişkən qlobal dinamikaya hazırlayan kimi xarakterizə edirlər. ABŞ-ın hazırkı milli təhlükəsizlik strategiyası dörd istiqamətə üstünlük verir:

1.Xüsusilə Avropa, Hind-Sakit Okean və Yaxın Şərq kimi yüksək gərginlik bölgələrində digər dövlətlərin təcavüzünün qarşısının alınması, hərbi inkişaf və ittifaqların gücləndirilməsinin ön planda tutulduğu çəkindirmə və müdafiə.

2.Demokratiyanın qorunması və gücləndirilməsi demokratik dəyərlərin təşviq edilməsini, avtoritar rejimlərə qarşı mübarizəni, dezinformasiya və kiberhücumlardan qorunma ilə mübarizəni və insan hüquqları təşəbbüslərinin dəstəklənməsini əhatə edir.

3.İqtisadi sabitlik və inkişaf yerli sənayenin dəstəklənməsi, innovasiyaların təşviqi, təchizat zəncirlərinin qorunması və süni intellekt və təmiz enerji kimi sahələrdə texnoloji müstəqilliyin artırılması yolu ilə əldə edilməlidir.

4.Qlobal çağırışlarla mübarizə iqlim dəyişikliyi, pandemiya və transmilli cinayət kimi qlobal problemlərin həllini, digər ölkələr, beynəlxalq təşkilatlar və özəl sektorla tərəfdaşlıqlar vasitəsilə kollektiv həll yollarının tapılmasını nəzərdə tutur.

Bu prioritetlər ABŞ-ın texnoloji rəqabət və iqlim dəyişikliyi kimi müasir çağırışlara uyğunlaşaraq milli təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi, daxili mühitin yaxşılaşdırılması və beynəlxalq liderliyini qoruyub saxlamaq öhdəliyini əks etdirir.

CNN-in məlumatına görə, Tramp öz milli təhlükəsizlik komandasına ABŞ-ın Ukrayna və Rusiya, Çin, İran və Yaxın Şərqdə davam edən münaqişələrlə bağlı mövqelərini nəzərdən keçirməyi təklif edib. Yenidən canlanan “Hər şeydən əvvəl Amerika” gündəminin Respublikaçılar Partiyası daxilində müzakirələrə səbəb olacağı və milli təhlükəsizlik şahinlərini partiyanın təcridçi qanadına qarşı qoyacağı gözlənilir.

Trampın xarici siyasətinin təşkilatlar deyil, fərdlər vasitəsilə liderlikdə cəmləşəcəsi gözlənilir ki, bu da Baydenin institusional diplomatiyaya üstünlük verməsi ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir.

Rusiya və Ukrayna

78 yaşında Tramp Ukraynadakı müharibəni tez bir zamanda dayandıracağına söz verib, amma bunu necə edəcəyini açıqlamayıb. Rusiya prezidenti Vladimir Putin Rusiyanın ərazi qazancı tanındığı müddətcə danışıqlara hazır olduğunu bildirib - Ukrayna liderləri bu mövqeyi qəbuledilməz təslimiyyət hesab edirlər.

Rusiya qoşunları Krımı (2014-cü ildə Rusiya tərəfindən ilhaq edilib), Donbasın 80%-i və Zaporojye və Xerson vilayətlərinin 70%-dən çoxu da daxil olmaqla ölkənin təxminən beşdə birinə nəzarət edərək, son bir ildə ən yüksək sürətlə Ukraynada irəliləyir. Rusiyanın keçmiş prezidenti Dmitri Medvedev qeyd edib ki, Trampın qələbəsi Vaşinqtonun hərbi dəstəyinə bel bağlayan Ukrayna üçün problem yarada bilər.

Prezident Co Bayden dövründə ABŞ Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünə qarşı sərt mövqe nümayiş etdirdi. Əksinə, Tramp seçki kampaniyası zamanı ABŞ-ın Ukraynaya dəstəyini tənqid edərək, Amerika resurslarının ölkə daxilində daha yaxşı xərclənə biləcəyini irəli sürdü. Trampın Putinlə yaxın əlaqələri onun ABŞ-ın Rusiyaya qarşı mövqeyini yumşalda biləcəyi, potensial olaraq sülh danışıqlarının tərəfdarı olacağı və ya ABŞ-ın xarici müdaxiləsini məhdudlaşdırmaq adı altında Kiyevə dəstəyi azalda biləcəyi ilə bağlı fərziyyələri artırıb.

İran və Yaxın Şərq

Əvvəlki Tramp administrasiyası Tehranla gərginliyi artıraraq İranla nüvə sazişindən çıxmışdı. Müşahidəçilər onun İrana sanksiyalar və diplomatik təcridlə təzyiq göstərərək, oxşar sərt yanaşma nümayiş etdirəcəyini gözləyirlər. Tramp Yaxın Şərq müttəfiqlərinin İranın təsirinə qarşı mübarizənin açarı olduğunu vurğulayaraq, onun İsrail və ərəb ölkələri arasında daha çox normallaşdırma sazişləri üçün təkan verə biləcəyini və onun birinci dövründə əldə edilmiş İbrahim razılaşmalarına əsaslanmasını təklif etdi.

Çinlə əlaqələr

Tramp açıq şəkildə Çinə etimadsızlığını ifadə edib, ticarət balanssızlığını tənqid edib və Amerika işçilərinə zərər verən ədalətsiz praktikasan danışıb.  Onun ikinci müddəti mümkün tarif artımları və Çin texnologiyasına daha sərt siyasətlərlə bu mövqeyini davam etdirə və ya hətta gücləndirə bilər. Onun “Çinə sərt yanaşması” xarici gündəminin təməl daşı ola bilər, potensial olaraq ABŞ-Çin münasibətlərini daha da gərginləşdirir və ticarətdən texnologiyaya və müdafiəyə qədər sektorlara təsir göstərir.

Cənubi Qafqazda siyasət dəyişiklikləri: Azərbaycan və Ermənistan

Cənubi Qafqazda Trampın ABŞ-ın milli təhlükəsizlik strategiyalarını qoruyacağı gözlənilir. Qeyd edək ki, Azərbaycanın Ermənistanla müharibəsi 2020-ci il sentyabrın 27-də başlayıb və Trampın birinci dövründə Bakının 44 günlük müharibədə qələbəsi ilə başa çatıb. Azərbaycanın suverenliyinin bərpası Bayden dövründə də davam edib ki, bu da ABŞ-ın Azərbaycana qarşı siyasətinin davamlılığından xəbər verir. Azərbaycanın strateji mövqeyini nəzərə alaraq, Trampın ölkənin Avropanın Rusiya qazından asılılığını azaltmaq üçün enerji şaxələndirməsi səylərindəki rolunu dəstəkləməsi enerji layihələrinə investisiyaların cəlb edilməsinə və Cənub Qaz Dəhlizini dəstəkləməklə ABŞ-ın Bakı ilə əlaqələrini gücləndirməyə kömək edə bilər.

Digər tərəfdən, Ermənistan yalnız məhdud dəstəyə arxalana bilər, xüsusən də Tramp belə qarşılıqlı əlaqədə daha az maddi fayda görsə. Trampın tranzaksiya diplomatiyasına üstünlük verməsi Azərbaycanın enerji profilini Ermənistanın kiçik iqtisadi təsirindən üstün tuta bilər.

Postskriptum

Trampın qayıdışı ənənəvi diplomatiyadan tranzaksiya əlaqələrinin xeyrinə mümkün keçidi göstərir. Onun “Hər şeydən əvvəl Amerika” ideologiyası ölkələrə Vaşinqtonla əlaqələrinə yenidən baxmalı ola biləcəyini, əsas ittifaqların isə gərginliklə üzləşə biləcəyini göstərir. Nəhayət, Trampın xarici siyasəti zahirdə gözlənilməz olaraq qalır, konvensiyaya etiraz etmək istəyi və Amerikanın qəbul edilən faydalarına diqqət yetirməsi ilə seçilir. Bununla belə, prezidentliyinin ilk dövründə seçki platformasını tez bir zamanda korrektə etmək təcrübəsini nəzərə alsaq, Trampın ABŞ-ın milli təhlükəsizliyinin maraqlarına uyğun olaraq eyni operativliyi nümayiş etdirəcəyini gözləmək olar.