Azərbaycanda seçkini hansı qurum keçirir: MSK, yoxsa DİN?

İyulun 10-da Mərkəzi Seçki Komissiyasında (MSK) dairə seçki komissiyalarının sədrləri üçün müşavirə keçirilib. Müşavirədə Mərkəzi Seçki Komissiyasının sədri Məzahir Pənahov, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin köməkçisi – Prezident Administrasiyasının Ərazi-təşkilat məsələləri şöbəsinin müdiri Zeynal Nağdəliyev, Konstitusiya Məhkəməsinin sədri Fərhad Abdullayev, Baş prokurorun birinci müavini Elçin Məmmədov, daxili işlər nazirinin müavini Oqtay Kərimov, ədliyyə nazirinin müavini Abiddin Hüseynov və digər rəsmi şəxslər iştirak edirlər.

İclasda ən diqqət çəkən və sosial  şəbəkələrdə müzakirə obyektinə çevrilən məqam daxili işlər nazirinin müavini, polis general-leytenantı Oqtay Kərimovun çıxışı olub. Nazir müavininin üzündən oxuduğu hazır mətndə xeyli suallar doğuran məqamlar olub.

Belə ki, nazir müavini Oktay Kərimov çıxışında deyib ki, "internet məkanının və sosial şəbəkələrin davamlı monitorinqi aparılacaq. Seçkilərin normal keçməsinə mane olmaq niyyəti daşıyan pozucu qüvvələr vaxtında müəyyən edilib, barələrində tədbir görüləcək."

Polis general-leytenantı deyib ki, "Seçki bitəndən sonra bülletenlər və protokollar polisin müşayiəti ilə  aparılacaq.  Qanunsuz aksiyaların, ictimai asayişin pozulması hallarının  qarşısının alınması üçün bütün tədbirlər görüləcək”.

Maraqlısı budur ki, nazir müavininin bu çıxışını hökumətin nəzarətində olan televiziya və media orqanları yayımlasalar da, sosial şəbəkələrdəki müzakirələrdən sonra həmin çıxış demək olar ki, bütün media orqanlarından yığışdırılıb. 

Nə baş verir? Nazir müavini bu çıxışı ilə nə demək istəyib?

Vətəndaş Hüquqları İnstitutunun rəhbəri Bəşir Süleymanlı mövzu ilə bağlı ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: Bəşir bəy, daxili işlər nazirinin müavini Oqtay Kərimov Mərkəzi Seçki Komissiyasında (MSK) dairə seçki komissiyalarının sədrləri üçün keçirilən müşavirədə deyib ki, seçki günü ərəfəsində "İnternet məkanının və sosial şəbəkələrin davamlı monitorinqi aparılacaq. Seçkilərin normal keçməsinə mane olmaq niyyəti daşıyan pozucu qüvvələr vaxtında müəyyən edilib, barələrində tədbir görüləcək." Bu nə deməkdir?

Cavab: Həm inzibati Xətalar Məcəlləsində, həm də Cinayət Məclləsində seçkilərlə bağlı məsuliyyət yaradan hallar var. Qanunlarda imzatoplama mərhələsindən tutmuş, namizədlərə qarşı yalan kampaniyaların təşkili, seçki sənədlərin saxtalaşdırılması və seçkilərin nəticlərinə təsir edəcək hallarla bağlı xeyli sayda maddalər var. Düşünülə bilinərdi ki, cənab Kərimov öz salahiyyətləri çərçivəsində qanunlardakı məsuliyyətləri nəzərdə tuturmuş. Ancaq çıxışı mən də seyr edərkən ritorikanın çox sərt olduğu, hətta hədə tonunda səsləndirildiyinin şahidi oldum. Xüsusən də qeyd edildiyi kimi, sosial şəbəkələrin davamlı monitoriniqinin aparılması, seçkilərin normal keçməsinə mane olmaq niyyəti daşıyan pozucu qüvvələr vaxtında müəyyən edilib, barələrində tədbir görülməsini vurğulaması açıq-aşkar qorxutmaq məqsədi daşıyır. Belə açıqlamalar seçki prosesində iştirakçılığı zədələyir. Əslində deyilməli idi ki, seçki pozuntusuna yol verən şəxslər aşkar olunaraq məsuliyyətə cəlb ediləcək. Ancaq açıqlamadan belə anlaşılır ki, pozuntu edən yox, tutaq ki, pozuntu ilə bağlı məlumatı sosial şəbəkədə və yaxud digər formada yayan şəxslər məsuliyyətə cəlb ediləcək. Bu ifadə azadlığına ziddir və vətəndaşlarda daxili senzuranın yaradılmasına hesablanıb.

Sual: Bu məsələ qanunvericilikdə necə tənzimlənir?

Cavab: Qeyd etdiyim kimi, İnzibati Xətalar və Cinayət Məcəllələrində seçkilərdə baş verən hüquq pozuntuları ilə bağlı məsuliyyət var. Ancaq burda daha çox məhkəmələrin və prokurorluq orqanlarlarına müraciətlər əsaslar yaradır. Polisin funksiyası yalnız mühafizə etmək və ictimai asayişi qorumaqdan ibarətdir. Həmçinin hansısa hallar baş verərsə, seçki subyektləri polisə məlumat, şikayət verə bilər və ya polisdən kömək istəyə bilər. Məsələn, imzatoplama kampaniyası zamanı hansısa şəxs və ya şəxslər mane olarsa, bu zaman polisə müraciət edilə bilər. O cümlədən təşviqat materialların yayılmasına maneələr törədildikdə və ya təbliğat mitinqləri zamanı asayiş pozularsa, bu halda polisin müdaxiləsi qaçılmazdı. Ola bilər ki, DİN ilk olaraq bunları nəzərdə tutub, ancaq mediaya açıqlama verərkən yalnış interperatasiya ediblər.  

Sual: Nazir müavini həmin müşavirədə həmçinin bildirib ki, "Seçki bitəndən sonra bülletenlər və protokollar polisin müşayiəti ilə  aparılacaq.  Qanunsuz aksiyaların, ictimai asayişin pozulması hallarının  qarşısının alınması üçün bütün tədbirlər görüləcək.” Bu nədən xəbər verir?

Cavab: Belə hallar əvvəllər müşahidə edilməyib. Seçki Məcəlləsində də bülletenlər və protokolların polisin müşayiəti ilə gətirilməsi və aparılması normaları nəzərdə tutulmayıb. Adətən bu sənədlər seçki komissiyası sədrinin və üzvlərinin iştirakı ilə aparılır. Digər maraqlı şəxslər – müşahidəçilər, namizədlərin vəkil edilmiş şəxsləri və s. onları müşayiət edə bilər. Burda polisin işi yalnız hər hansı pozuntu halı baş verdikdə müdaxilə etməkdir. Bu praktiki olaraq da mümkün deyil. 5000-dən artıq seçki məntəqəsinə polisləri cəlb etmək də mümkünsüz görünür. Hüquq-mühafizənin müşayiəti altında məsələn, Əfqanıstan kimi ölkələrdə olur. Çünki, orda sabitlik yoxdur, məntəqələr uzaqdır, dağlıq ərazilərdir. Hər an hücum ehtimalı ola bilər. Ancaq Azərbaycanda praktikada belə hallar olmayıb ki, indi bu tətbiq edilsin. 

O ki, qaldı qanunsuz aksiyalarların qarşısı alınacaq və s. Açığı məndə sual yaranır ki, nə baş verir ki, bu ritorikada açıqlama verilməsinə lüzum görüblər?! Məgər ölkədə birinci dəfədir ki, seçki olur?! Ümumiyyətlə son seçkilərdə hansısa aksiyanın və etirazların şahidi olmamışıq. Onsuzda insanların seçkiyə etimadı yoxdur. 2020-ci ildə keçirilmiş növbədənkənar parlament seçkilərindəki kimi seçki aktivliyi müşahidə edilmir. Həmin zaman daha çox namizəd, müstəqil koalisiyalar, gənclər və xeyli sayda müşahidəçilər seçkiyə qatılmışdı. Seçki kapmaniyası dövrü daha dinamik və canlı idi. İndi isə belə sönük şəraitdə, hətta o dövrdə seçkiyə qatılan namizədlərin çoxunun iştirak etmədiyi bir dövrdə nə olasıdı ki?!

Sual: Bəs bu məsələ qanunvericiliyə uyğun olaraq necə tətbiq olunmalıdır?

Cavab: Seçki Məcəlləsinə görə seçki sənədləri yalnız seçki komissiyası üzvlərinin iştirakı ilə aparılır. Digər qurumlar ancaq onu müşayiət edə bilər. Qanunda polis və ya digər orqanın onu müşayiət etməsi öhdəliyi yoxdur. Aksiyalar isə əslində vətəndaşların konstitusion hüquqlarıdır. Vətəndaşlar istədikləri zaman etirazlar, küçə yürüşləri keçirə bilərlər. Düzdür, praktikada bu mümkün deyil. Aksiyaları qanunsuz elan edib, polis vasitəsi ilə qarşısını alırlar. Ancaq seçki dövründə bu belə olmamalıdır. Tutaq ki, hansısa namizəd seçki nəticələrinə etiraz edib komissiyanın qarşısında etiraz edirsə, bununla bağlı gözləməlidir ki, bir neçə gün keçsin icra hakimiyyəti icazə versin?! Yəni seçki qurtarsın sonra etiraz edərsən?! Bu absurddur. Ancaq Azərbaycan reallığı belədir. Onsuzda ölkədə toplaşmaq azadlığı məhdudlaşdırılıb. Heç olmasa seçki kampaniyası dövründə vətəndaşların etirazını normal qarşılamaq lazımdı.

Sual: Sizcə nazir müavininin çıxışını seçkilərin keçirilməsinə, MSK-nın fəaliyyətinə Daxili İşlər Nazirliyinin müdaxiləsi kimi hesab oluna bilərmi?

Cavab: O çıxışa baxanda elə təəssurat yaranır. Çünki, nə qanunlarda, nə digər təlimatlarda polisin seçki prosesində birbaşa iştirakı təsbit edilməyib. Yalnız pozuntu olduqda müdaxilədən söhbət gedə bilər. O cümlədən seçki günü də polis məntəqədən kənarda olmalıdır ki, seçicilərin iradəsinə təzyiq kimi qəbul edilməsin. Hətta seçki məntəqəsində polisin daxil olması zamanı səsvermənin dayandırıldığı qanunda aşkar göstərilib. Seçki Məcəlləsinin 104.14-cü maddəsində yazır: “Seçki məntəqəsində səsvermədə iştirak edən seçicilərdən, məntəqə seçki komissiyasının üzvlərindən, bu Məcəllənin 40.2-ci və 40.4-cü maddələrində nəzərdə tutulanlardan başqa digər şəxslər olmamalıdırlar. Səsvermədə seçici kimi iştiraketmə halları istisna edilməklə, dövlət orqanlarının vəzifəli şəxslərinin olması qadağandır. Hüquq mühafizə orqanlarının işçiləri məntəqədə asayişin bərpa edilməsi məqsədi ilə, məntəqə seçki komissiyasının sədri tərəfindən seçki məntəqəsinə dəvət oluna bilərlər və öz vəzifələrini icra etdikdən sonra seçki məntəqəsini dərhal tərk etməlidirlər. Hüquq mühafizə orqanının işçisi səsvermə zamanı səsvermə otağında olduqda səsvermə dayandırılır. Səsvermə zamanı asayişi bərpa etmək 6 saatdan artıq mümkün olmazsa, dairə seçki komissiyasının qərarı ilə seçki məntəqəsi bağlanır. Belə seçki məntəqələrində səsvermə etibarsız sayılır”.

Göründüyü kimi, qanunda ancaq hansısa pozuntu olduqda hüquq-mühafizə orqanının, yəni polisin dəvət edilməsi göstərilib. Əgər lüzum bilinsəydi yazılardı ki, polis istədiyi vaxt məntəqəyə daxil olub nəzarət edə bilər, tutaq ki, mane olan şəxsləri kənarlaşdıra bilər və s.  Göründüyü kimi, hətta göstərir ki, polis daxil olduqda səsvermə dayandırılmalıdır. Bu onu göstərir ki, polisin iştirakçılığı olmamalıdır.

Sual: Ümumiyyətlə seçkinin qanuna uyğun və beynəlxalq tələblərə, eləcə də standartlara uyğun keçirilməsi üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: Seçkinin beynəlxalq statndartlara uyğun qiymətləndirilməsi 2 əsas indiqator üzrə aparılır. Birincisi seçkiqabağlı mühit; qanunvericiliyin hər kəs üçün ədalətli olması, toplaşmaq və birləşmək, ifadə azadlığının vəziyyəti, hər kəs üçün bərabər şərtlər və ədalətli mühit. Digəri isə, seçki günü seçkinin yerli və beynəlxalq standartlara uyğun keçirilməsidir.

Azərbaycan ATƏT və Avropa Şurasının üzvü kimi, seçkinin təşkili, o cümlədən əsas insan hüquqlarının təmin edilməsi, azad medianın, vətəndaş cəmiyyətinin, siyasi plüralizmin təmin edilməsi üçün öhdəlikləri var. Ona görə də yerli və beynəlxalq təşkilatlar bununla bağlı hökümətə çağırışlar edir, mühitin yaxşılaşdırılması üçün təkliflər verir. Bizim təşkilat da zaman-zaman belə təkliflər hazırlayaraq Milli Məclisə, hökümətə göndərib. Ancaq təəssüflər olsun ki, bu istiqamətdə müsbət dəyişikliyə doğru addım atılmayıb. 

İlk öncə qanunvericilik bazasından islahatlar aparılmalıdır. Həm ATƏT, həm AŞ-nın kifayət qədər təklifləri var. Bunlar nəzərə alınmalı, insan hüquqları qorunması ilə bağlı addımlıar atılmalıdır. Siyasi məhbuslar azadlığa buraxılmalı, insanların fərqli fikrə görə təqib edilməsi dayandırılmalıdır. Məhkəmə sistemində, ədliyyə sistemində islahatlar surətləndirilməlidir. Seçki azad və ədalətli keçirilməsi üçün qanunvericilik hər kəs üçün bərabər imkanlar tanımalıdır. Belə olduğu təqdirdə getdikcə müsbət dəyişikliyə nail olmaq olar. Əks halda vətəndaşların seçki prosesinə etimadı tamamilə sıradan çıxacaq.