Fərdi təhsilin gücü

“Öyrənmək bir şeyi yaddaşa yazmaq deyildir. Öyrənmək bir şeyi beyninizdə əvvəldən yarada bilməkdir.”

Celal Şengör

Dünyada indi ən geniş yayılmış təhsil metodlarından biri Fərdi Təhsil hesab olunur. Pandemiya üçün real şərtləri bəlkə də bizim fərdi təhsilə keçidin eksperimentasiyasını müəyyənləşdirmək və o haqda düşünmək üçün ən əlverişli zaman kəsiyi sayıla bilərdi. Josh Kaufmanın “Fərdi MBA: Biznes dərsləri” kitabında bu haqda xeyli detallı məlumatlar var. Bu gün dünyada iş dünyasının sanballı şəxslərinin stolüstü kitabı olan həmin kitabda fərdi təhsilin sirləri haqqında ilginc araşdırmalar var.  

İntelektual Ayzek Azimov yazırdı ki, əsl təhsil elə şəxsi təhsildir. Biz də fərdi və virtual təhsilin əhatəliliyini genişləndirməliyik. Həm fərdi, həm də virtual təhsillə bağlı səylərimizi artırmaqla bu mərhələdən bəlkə də daha böyük qazancla çıxmaq olar. Çünki böhranlar hər zaman və hamı üçün itki olmur, həm də gələcək inkişaf üçün fürsət olur.

Pandemiya sosial təcridi zərurətə çevirmişdi. İnsanlar kollektiv sürətdə canlı təmas vasitəsilə təhsil almaq imkanını əsasən itirdilər. Orta məktəblər epizodik istisnalarla demək olar ki, bağlı qaldı. Ali təhsil müəssisələri düz 1 il ərzində təhsil işçilərinin üzünə bağlandı. Doğrudur, virtual təhsil bu boşluğu nisbətən doldurdu. Lakin ümumi kontekstdə distant təhsil və virtual tədris keyfiyyətcə yeni müstəviyə daxil oldu. Yaranmış yeni gerçəklik təhsil ictimaiyyətindən çevik və adekvat reaksiya tələb edirdi. Ona nə dərəcədə adaptasiya olmağa çalışıldı, bu artıq başqa mövzunun söhbətidir. Amma yekun qənaət ondan ibarətdir ki, müxtəlif cür təşəbbüslər ənənəvi təhsil sistemini əvəz edə bilmədi.

Təhsil işçisi olaraq bir illik gəldiyim qənaət bundan ibarətdir ki, virtual təhsil imkanları qarşımızdakı tələbənin hiss-həyacanını duymağa, düşüncəsini anlamağa, bədən dilindən xəbər almağa, ən əsası interaktivliyi tam olaraq əvəz edə bilmir.

Doğrudur, önəmlisi öyrəncilərə vermək istədiyin biliyin məzmunudur. Onlara aşıladığın dəyərlər sistemidir. Onun şəxsiyyət kimi formalaşmağı və ən əsası onun düşünmə bacarığına nail olmaqdır. Vaxtı ilə Sokrat müəllimlərə deyirmiş: "Şagirdlərinizə bir şey öyrətməyin, onlarda necə düşünmələri formalaşdırın. Çünki onlar düşünməyə bacarsalar, o zaman onsuz da öz səyləriylə öyrənə də biləcəklər. Öz səyi nəticəsində öyrənilən bilik ən qalıcı bilik olur. O əsla silinməz.”

Düşünmə qabiliyyətindən məhrum olan tələbələrin sayının çoxluğu təhsil sisteminin uğuru deyil. Çoxlu ali təhsil müəssisələri açacaqsan, təhsilə çıxış imkanları asanlaşacaq. Diploma əlçatanlıq təmin olunacaq. Amma keyfiyyətli təhsildən uzaq arzumuz yenə də xəyal olaraq qalacaqdır. Necə deyərlər; körpü saldıq, keçən yox, məktəb tikdik, oxuyan yox.

Alfred von Tirpitz  I Dünya Müharibəsində Alman Dəniz Qüvvələrinin rəhbərlərindən olaraq döyüşlərdə olduqca mühüm vəzifə yerinə yetirirmiş.  O. Alman İmperatoruna yazdığı məktubunda qeyd edirdi: “Bizim ali məktəblərin (gimnaziyalar və universitetlər nəzərdə tutulur) əsas problemi təhsil müəsisələrinin süni şəkildə yaratdığı, ali məktəblərə daxil olmaq təşviq edən stimulların çoxluğu və bu səbəbdən ortaya çıxan tələbə artıqlığıdır. Nəticədə bizdə ehtiyac olandan və bizim maddi olaraq onları təmin edə bilmə imkanlarımızdan daha artıq təhsilli gənc insanlar var. Ali məktəblərimizdə nə fərdi qabiliyyətləri nə də valideynlərinin əsli-kökü uyğun olmadığı halda intellektual sənət növünə sahib olmaq istəyən həddindən artıq çox gənc təhsil alır. Nəticə ali məktəblərin dolub-daşması və dövlət üçün təhlükə olan alim proletariatın yaranmasıdır. Deməli, sözü gedən təbəqəyə başqa bir təbəqə də əlavə olunur – “yarımçıq təhsillilər”.

Yarımçıq təhsillilərdənsə, təhsilini yarımçıq qoymuş təhsilsizlər yaxşıdır. Dünyada bunun yüzlərlə nümunəsi var. Steve Jobs təhsil almağı biznes fəaliyyətinə qurban verir. Universitet auditoriyasını ürəksıxıcı qarajla dəyişir. 1973-cü il-ci ildə universiteti tərk edir. Üç il sonra Apple şirkətini yaradır. Avtomobil qarajında qurulan şirkət bu gün dünyanın ən dəyərli texnologiya şirkətidir.

XX əsrin çox böyük zəngin insanlarından sayılan Henri Fordun biznes strategiyası möhtəşəmdir. Onun biznes ideyalarının həyata keçirilməsinin detallarına valeh olmamaq olmur. Təkcə biznes sferasına görə yox, biznesdən kənar demokratiya, təhsil, insan mənəviyyatına dair verdiyi çoxlu sayda önəmli məsələlərə baxışları maraqlıdır. H.Fordun “Həyatım və işim” adlı əsərini Azərbaycan dilində tərcüməsinin elmi redaktoru (ixtisas məsləhətçisi) olaraq çalışan zaman onun kitabın 418-ci səhifəsində təhsillə bağlı fikirləri diqqətimi çəkdi: “Savadlı insan heç də tarixin bir neçə faktını yadda saxlaya bilən deyildir, nələrəsə nail ola bilən insandır. Təhsilin məqsədi heç də insanın beynini faktla doldurmaq deyil. Təhsilin məqsədi insana öz düşüncəsindən istifadə etməyi öyrətməkdir.”       

Mənim fikrimcə, nə virtual, nə əyani, canlı təhsil bütün dərdlərin çarəsi deyil. Bəlkə də nə zamansa kollektiv olmadan da fərdi təhsilə keçid ağlagəlməz nisbətdə böyüyə bilər. Fərdi təhsilin yaxın gələcəkdə daha çox aktuallıq kəsb etməsinə inanalardanam. Bir daha təsdiq olunmaqdadır ki, təhsilin keyfiyyəti öyrətmə sistemlərinin birbaşa və dolayı təmas imkanlarından daha çox, onun mənimsənilmə və idrakı prosesləri ilə bağlıdır. Harada elm öyrədə, harada təhsil verə bilirsən, onun üsullarından asılı olmayaraq ora təhsil müəssisəsidir. Dünyagörmüş insanlardan birinin olduqca ibrətamiz bir fikri var:  "Məktəb yalnız dörd tərəfi divarla əhatələnən, üzərində dam örtüyü olan yer deyil. Məktəb hər yerdir. Əsnasında bir meşə, əsnasında dağ başı. Öyrənmənin, məlumatın var olduğu hər yer elə məktəbdir."

Yetər ki, bu öyrənməni epizodik yox, daimi öyrənəsən. Bakalavr, magist və doktorant olaraq öyrəndiklərin zamanla öz dəyərini az və ya çox dərəcədə itirir. Demək daimi öyrənmədən biliyim yetərlidir deyə bilmirsən. Ömürlük təhsil konsepsiyası daha çox fərdi təhsillə əlaqəlidir. Şüurlu olaraq, ehtiyac duyaraq və davamlı öyrənilən bir nəsnə davamlıdır. Dayanıqlıdır və keyfiyyətlidir. Daş hətta daşı belə gür seli ilə yox, davamlı damcıları ilə deşə bilir.