Universitetlərin reytinqi: biz haradayiq?

Hər il dünyada universitetlərin reytinq sıralamasını müəyyənləşdirən hesabatlar dərc edilir. Bu tip hesabatlar sadəcə hesabat naminə olan sənədlər deyillər. Bu reytinqlərə adekvat olaraq sərmayə cəlb etmək, tədqiqat və təhsil mərkəzləri kimi populyarlıq qazanması kimi fundamanetal səbəblərlə bağlıdır.

Azərbaycan universitetlərinin dünyada ixtisaslaşmış təhsil qurumlarının reytinqlərində yer almaması ovqatımızda pessimizm yaradırdı. Belə çatışmazlığı acı təəsüf hissi ilə qeyd edir və çox açıq sürətdə müxtəlif yazılarla tənqid edirdik. Hər dəfə məyusluqla assosasiya olunan başımızı sağa-sola fırlatmaqla öz-özümüzə sual verirdik: “bu “əjdahadan” bizdə niyə yoxdur?”

Üzərindən illər keçir. Nümunə olaraq ölkə universitetlərindən barmaqla sayılacaq bir neçəsini bu reytinqlərdə görə bilirdik. Sanki hər şeydən əlini üzürmüş kimi hətta bu reytinqə yarıkönül baxırdıq. Lakin görəndə ki, artıq Azərbaycanda barmaqla sayılacaq universitetlər bu reytinqə daxil olmağa, ən yaxşı nəticələr göstərməyə başlayıb, o zaman buna görə sevinməyə bilmirsən. Ölkəmiz adına olan istənilən uğra yalnız sevinmək lazımdır. Çünki bu hamımızın uğurlarıdır.

Nə baş verib sualına cavab tapmaqdan başlayaq.

Əvvəla qeyd edək ki, Böyük Britaniyanın “Quacquarelli Symonds” (bundan sonra QS) şirkəti ilk dəfə 2004-cü ilin oktyabrından başlayaraq dünya universitetlərinin reytinqlərini müəyyənləşdirir. Ali təhsil xidmətləri sahəsində ixtisaslaşmış QS artıq 20 ildir ki, [1] dünyanın nüfuzlu ali təhsil müəssisələrini müxtəlif istiqamətlər və kateqoriyalar üzrə qiymətləndirir, onların qlobal reytinqini  (QS World University Rankings) tərtib edir. QS bütün dünya üzrə universitetlərin fəaliyyətini etibarlı şəkildə əks etdirən möhkəm metodologiya qurmaq və təkmilləşdirmək üçün ali təhsil sektoru ilə əməkdaşlığının uzunillik tarixini özündə ehtiva edir.

QS reytinqinin hesablanması və əsas indikatorlar

Əvvəlki illərdə QS reytinqində dünyanın ən yaxşı universitetlərinin qiymətləndirilməsi 6 meyar əsasında aparılırdı: akademik nüfuz 40%; işəgötürənlər arasında nüfuz 10%; müəllim heyətinin tələbələrin sayına nisbəti 20%; sitatgətirilmə indeksi 20%; xarici müəllimlərin payı 5%; xarici tələbələrin payı 5%.

Hazırda isə QS indeksinin hesablanması isə 9 indikator əsasında hazırlanır: (ı) akademik nüfuz, (ıı) işə götürənlər arasında nüfuz, (ııı) məzunların iş təmin olunması səviyyəsi, (ıv) müəllim heyətinin tələbə sayına nisbəti, (v) xarici tələbələrin payı, (vı) görkəmli məzunların sayı, (vıı) xarici müəllimlərin payı, (vııı) xarici həmkarla əməkdaşlıqda alimlərin nəşrlərini payı və (ıx) sitatgətirmə indeksi.

Reytinq məhz qeyd olunan indikatorlara istinad olunaraq sorğular əsasında formalaşır. Sorğu nəticələri [2] 17,5 milyon akademik məqalənin təhlili və 240,000-dən çox akademik fakültə və işəgötürənin ekspert rəylərinə əsaslanır. Demək saydan göründüyü kimi sərt rəqabət şəraiti daxilində bu reytinqdə yer tutmaq olduqca çətindir. Bunu etiraf etmək lazımdır.

UNEC ölkə üzrə birincliyə yüksəlib

QS şirkəti “2024-cü il Dünya Universitetləri Reytinqləri”ni açıqlayıb. Bu sadəcə ali təhsil müəssisələrinin bu reytinqdə sıraya qoyulması deyil. Sıx rəqabət şəraitində üstünlüyə nail olmaq üçün universitetlərin böyük bir yarışıdır. Dünyanın 32.000 universitetindən TOP-1500 düşmək çətinliyidir. Miqyası təsəvvür etmək asan deyil.

Reytinq üzrə təhlillər aparanda görürük ki, əvvəlki mövqelərini itirən keçmiş “Qafqaz” (indiki BMU), “Xəzər” və ADA universitetləridir. Mövqelərini itirən bu universitetlərin boşluqlarını sanki UNEC doldurub. Sevindici hal orasıdır ki, UNEC nəinki bu sıralanmaya əlavə edilib, ölkə universitetləri içərisində həmin reytinqdə birinci yerə yüksəlməyə nail olub. Reytinqdən [3]  göründüyü kimi UNEC birinci dəfə olaraq dünya üzrə 1001-1200 yerləri bölüşməyə müvəffəq olub. İkinci yeri BDU, üçüncü yeri dünya üzrə 1201-1400-cü yerləri bölüşən ADSU tutub. Digər Azərbaycan universitetləri 1500-lük reytinq cədvəlinə düşə bilməyiblər.

Reytinqin indikatorlar üzrə təhlil edəndə aydın görmək olur ki, UNEC bir istiqamət üzrə xüsusilə ciddi irəlilişə nail olub. "Webometric" reytinqinə görə, UNEC əvvəlki illərdə ən aşağı yerlərdə qərar tutduğu halda çox böyük sürətlə liderliyə yüksələ bilmişdir.

Sənədi ciddi təhlil edəndə belə bir qənaətə gəlmək olur ki, bu sadəcə reytinqdə yer almaq deyil, həm də altindikatorlar üzrə uzunmüddətli hazırlığın nəticəsi kimi meydana çıxıb. Məsələn “iqtisadiyyat və ekonometrika” indikatoru üzrə UNEC dünya universitetləri içərisində ortalama olaraq 501-530-cü sıraya qədər gəlib çıxıb. Təbii ki, bu universitetin təhsil keyfiyyətinin müasir tələblər çərçivəsində qurulmasının nəticəsi sayıla bilər. Eyni zamanda bu iqtisadi yönümlü təhsil müəssisəsinin dar ixtisaslaşmaq sayəsində nə qədər uğurlu kompetensiya nümayiş etdirməsindən xəbər verir.

UNEC-in uğur hekayəsi: buna necə nail oldu?

İslahatlar ağrılı prosesdir. Ənənəvi yanaşmaları tarixin arxivinə göndərməlisən. Köhnə sistemın daşıyıcıları ilə xudafizləşməlisən. Sənin köhnə sistemdən imtina etməyin həm də kimlərinsə maraqlarına toxunmağını qaçılmaz edir. Sən bu savaşa hazırsanmı sualı səni hər addımda yaxşıya doğru dəyişiklik etməyinin zərurəti demokl qılıncı kimi başının üzərində saxlayır. Bu itələyici qüvvə səni sonda reformalara doğru sürətlə itələmiş olur. Yeri düşmüşkən inkişaf etmiş dövlətlərin tarixini təhlil edən zaman görürsən ki, istənilən islahatlar beləcə müqavimətlə qarşılaşıb. İspaniyada bu tip təhsil islahatçılarına “universitetlərin düşməni” damğası vururdular.

İslahatlar yeni təşəbbüslərə yol açılmasını tələb edir. Hər bir yeni təşəbbüslər təkcə uğur vəd etmir, həm də uğursuzluğunun ola bilmək ehtimalını da ortaya çıxara bilər. Demək reformalar sənin uğurlarının uğursuzluqlardan o qədər ağır çəkili olmalıdır ki, sonda sən uğur qazana biləsən. Əks halda uğursuzluq faktı uğur qazanmaq təşəbbüsünə üstün gələ bilər.

Köhnə adla yaddaşlarda qalan Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti 3 dəfə “qabıqqoyma” mərhələsin yaşayıb: “Narxoz”, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti və UNEC. Bu sadəcə addəyişmə deyil. Kasıb pişiyinin adını simvolik olaraq “gümüş” qoyması kimi assosasiya olunmamalıdır. Bu bir keyfiyyətli fəaliyyətlə isbatlanmış və uğurla simvolizasiya olunmuş tanıtım formasına çevrildi. UNEC bunu gözümüzün qarşısında uğurla və iddialı formada gerçəkləşdirir. Necə deyərlər, zəhməti ilə əkdiklərini indi biçir.

Təhsil sisteminin dərinliyini ölçə bilən istənilən təhsil işçisi UNEC-in dünya universitetləri içərisindəki reytinq göstəricilərini sevinclə qarşılamalıdır. Ölkəmiz adına olan hər bir uğur bütün millətimizin uğurudur. Peşəkar təhsil işçisi bu dinamikanın miqyasını aydın təsəvvür etməlidir. Çünki reytinqə yenicə daxil olmaqla dünya ölkələrinin tanınmış universitetlərini belə geridə buraxmaq epizodik uğur sayıla bilməz. Çünki ciddi uğurlar adətən sistemli və davamlı fəaliyyətin nəticəsi kimi meydana çıxır. 

UNEC-in bir çox mükafatlara layiq görülməsi, dünya reytinqlərinə daxil olmasının institsional mexanizmlər yaratması ilə bağlıdır. QS reytinqi hazırlarkən vacib indikatorlardan biri də “xarici həmkarla əməkdaşlıqda alimlərin nəşrlərini payı” ilə bağlıdır. UNEC əməkdaşlarının xarici indeksli jurnallarda elmi əsərlərinin çap olunması üçün ciddi bir təşviq mexanizmi yaradıb. Web of Science “Scopus” və “Tomson Reaters” platformasında yayımlanmış elmi məqaləsi çap olunmuş müəlliflərə 4500 manatadək məbləğdə mükafat verilir. Universitetin Maliyyə departamenti [4] 2022-ci ildə UNEC əməkdaşlarına nüfuzlu elmi jurnallarda nəşr olunan məqalələrə görə ümumilikdə 288,3 min manat mükafat ödənildiyi qeyd edib. Əgər bu tipli məbləğlər bəzi acgöz rektorların sevdikləri “təsərrüfat” xərclərinə yönəldilsəydi, o zaman binası gözəl içində təhsili olmayan və Biləcəridən o tərəfdən tanınmayan adicə bir universitet olaraq yerində sayacaqdı. Maddi və mənəvi təşviqlər bir arada tutulanda universitet müəllimləri daha çox əsərlər yazmaq, daha çox elmə tövhə vermək marağında olacaq. Görünürü ki, məhz bu cür simbioz təşviq mexanizmləri hesabına universitet əməkdaşlarının cari ilin ikinci rübündə “scopus”da indekslənmiş elmi əsərlərinin sayı əvvəlku rüblə müqayisədə 46 faiz artmışdır. Yaradılmış bu sistem universitet əməkdaşlarının elmə marağını əhəmiyyətli sürətdə stimullaşdırır.

UNEC-in son illər beynəlxalq əlaqələrinin gücləndirilməsi istiqamətində atdığı addımlar da diqqəti cəlb edir. Xüsusilə dünyanın qabaqcıl universitetləri ilə ikili diplom proqramlarının yaradılmasına xüsusi əhəmiyyət verir. Bu istiqamətdə universitetin [5] “Erasmus+” və “Horizon-2020” proqramları çərçivəsində tələbə və müəllimlərin elmi mübadilə imkanları artmışdır. QS reytinqində əsas qiymətləndirmə meyarlarından biri də məhz bu göstərici ilə bağlıdır.

Azərbaycan universitetləri içərisində reytinqə liderlik edən UNEC-in parlaq nümunə göstərməsindən və indikatorlar üzrə vəziyyətinin sürətlə yaxşılaşdırılması o təəsuratı yaradır ki, sanki UNEC həmin indikatorları seçib və həmin istiqamət üzrə yol xəritəsi hazırlayaraq məhz bütün fəaliyyətini sistemli şəkildə həmin istiqamətlər üzrə qurub. Dünyanın inkişaf qanunauyğunluqları belədir: planlı adi insanlar plansız dahilərə qalib gəlir. Bu mənada plansız böyük işlərin görülməsi mümkünsüzdür. UNEC-in fəaliyyətində sistemli bir plan üzrə iş sxemi görünür.

Suallar yarana bilər: bu reytinqdə yer almaq hansı məna daşıyır, hansı praktik nəticələrə gətirib çıxara bilər, universitetin və tələbələrin inkişafına hansı tövhələr verə bilər və s.

QS-in təsisçisi və prezidenti Nunzio Quacquarelli bu tipli suallara cavab olaraq bu sahədə 20 illik fəaliyyətin onun üçün daşıdığı önəm barədə düşüncələrini paylaşarkən deyib: “Bizim işəgötürənlərin qlobal sorğusu artıq tanınıb və yüksək qiymət alıb. İndi reytinq ədalətli və balanslaşdırılmış qiymətləndirmə hesab olunur. Bu, həqiqətən də ciddi və etibarlı göstəricilər dəstinə çevrilib".

Azərbaycan universitetlərinin dünyanın yüksək reytinqlərinə daxil olması üçün daha çox işlər görülməlidir. Bunun üçün modern universitetlər qurulmalı və onun konstruksiyası yaradılmalıdır. İspan filosofu və pedaqoqu Xose Orteqa-i-Qassetin “Universitetin missiyası” adlı kitabında [6] təhsilin əsas prinsiplərinə dair yazır: “Məktəb öz divarları arasındakı süni pedaqoji ab-havadan daha çox içində olduğu ictimai mühitdən asılıdır. Nəticə: ingilis orta təhsili və alman universiteti inkişaf etmiş olsa belə, onlar bütövün hissələri olduqları üçün mənimsənilə bilməzlər. Onları əhatə edən reallıq onları təsis edən və dəstəkləyən ölkədir.” Biz elə bir ölkə qurmalıyıq ki, orada modern universitetlərin keyfiyyətli fəaliyyəti dünya reytinqlərindən gəlsin. Məhz belə bir universitetin uğurlarının arxasında ciddi olaraq iradə gücü və islahatçı ruhu durmalıdır.  

Mənbələr:

[1]https://muallim.edu.az/news.php?id=25727&fbclid=IwAR11sOi2HZ3z3bdJRPw69Hy1N6V-t4CNW3IQdY3bSDgODPHX_jdDVlar3R0

[2] https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2024

[3] https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2024?&tab=indicators®ion=Asia&countries=az&sort_by=overallscore&order_by=desc

[4] https://news.unec.edu.az/xeber/125-universitet/10432-bold-unec-in-2022-ci-il-erzindeki-maliyye-hesabati-dinlenilib-bold

[5] https://unec.edu.az/university/international-relations/

[6] Xose Orteqa-i-Qasset, “Universitetin missiyası” səh.38