"Doing business 2020" hesabatında Azərbaycan nə üçün geriləyib?

2002-ci ildən dərc olunan “Biznesin asanlaşdırılması”  (“Doing business”)  tədqiqatına  Azərbaycan 3 il sonra cəlb olunub və hazırda bu hesabat  Azərbaycanda biznesin durumunun  dəyərləndirmilməsində  ən çox istinad edilən beynəlxalq mənbə sayılır.

İlk dəfə Azərbaycanında da cəlb edildiyi   "Doing Business 2015" hesabatında  ölkəmiz 189 dövlət arasında 80-ci yerdə qərarlaşıb. 2016-cı il hesabatında  Azərbaycan  həmin ölkələr arasında mövqeyini 80-ci yerdən 63-cü yerə yüksəltməklə yaxşılaşdırıb. Azərbaycan  2017-ci il hesabatında 65-ci, 2018-ci il hesabatında  57-ci olub. “Doing Business 2019” hesabatında dünyanın 10 ən islahatçı dövləti siyahısına daxil edilən Azərbaycan əvvəlki illə müqayisədə 32 pillə irəliləyərək 190 ölkə arasında 25-ci yerdə qərarlaşıb. Lakin, son hesabatda ölkəmiz 1 il əvvəl qazandığı mövqeyini 9 pillə itirərək, “Doing Business 2020” 190  ölkə araslında 34-cü yerədək geriləyib. Əslində bu yerdə pis deyil, nəzərə alsaq ki, son reytinq cədvəlində  bizdən öndə olan Gürcüstan 7-ci, Litva 11-ci, Estoniya 18-ci, Latviya 19-cu, Qazaxıstan 25-ci, Rusiya 28-ci, Türkiyə 33-cü, ötən il 41-ci yerdə olan Ermənistan hazırda 47-ci yerdədir. Lakin, hazırda ictimai diqqəti çəkən məsələ Azərbaycanın “Doing Business” hesabatında nədən geriləməsidir. Odur ki, bu yazıda başqa məqsəd Azərbaycanda aparılan islahatların hədəfində duran  sahibkarlığın vəziyyətinin yaxşılaşdırılması olduğu halda biznesin aparılması son 1 ildə asanlaşmaq əvəzinə  hansı səbəblərdən çətinləşib sualını cavablandırmaqdır.
Azərbaycanın son hesabatdakı yeri qənaətbəxş olsa da, ölkəmizin reytinqinin son 1 il ərzində 9 pillə pisləşməsi narahatlıq doğurur və  "islahat"larla təzad təşkil edir.

Baş verən dəyişikləri daha asan başa düşmək üçün öncə bu hesabatın əsas məqsədi və başlıca metodoloji aspektləri ilə  tanış olaq. Hesabatın məqsədi sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsi və onun yeni təsərrüfat subyektlərinin yaradılmasına və biznes əməliyyatlarının aparılmasına olan təsirlərinin ölçülməsidir. “Doing Business” hesabatında biznes mühiti, biznes proseslərinin səmərəliliyi və effektivliyi 11 indikator və 45 alt-indikatordan istifadə edərək qiymətləndirilir. Hesabatda əks olunan 10 indikator birlikdə  Biznesin aparılmasının asanlığı indeksini formalaşdırır. Burada əmək bazarının səmərəliliyi və dövlət satınalmaları indikatoru ümumi reytinqin hesablanmasında nəzərə alınmır.

“Doing Business”-in qeydə alınma prosesi qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, praktiki icra və sahibkarların istifadəsi nəticəsində müsbət rəyin verilməsi mərhələləri olaraq ardıcıl şəkildə həyata keçirilir. Belə ki, hesabatın hazırlanması zamanı 4 əsas informasiya mənbəyi: müvafiq qanunlar və qanunvericilik aktları, respondentlərlə − sahibkarlarla aparılmış sorğuların nəticələri, ölkənin hökuməti və Dünya Bankının regional əməkdaşları tərəfindən verilən məlumatlardan istifadə edilir.

Son hesabata görə, Azərbaycanın mövqeyinin pisləşməsinə  aşağıdakı 5 göstərici üzrə geriləmə  mənfi təsir göstərib:

1) "Vergi ödəmək" - 40-cı yer (ötən il 20-ci yer), 2) "Əmlakın qeydiyyatı" - 44-cü yer (ötən il 17-ci yer), 3) "Müflisləşmənin həll edilməsi" - 47-ci yer ( ötən il 45-ci yer),  4) "Elektrik enerjisini əldə etmək" - 80-ci yer ( ötən il 74-cü yer) və 5) "Xırda investorların qorunması" - 105-ci yer (ötən il 2-ci yer). Odur ki, Azərbaycanın mövqeyinin gerilədiyi hər bir indikator üzərində ayrıca dayanaq.

1) "Vergi ödəmək" indikator özündə  firmanın bütün vergi qaydalarını yerinə yetirməsi  üçün ödənişləri (il üzrə sayı), vaxt (il üzrə saatları), ümumi vergi dərəcəsi (mənfəətdə %-lə) və bəyannamələr təqdim edildikdən sonrakı prosesləri (bura ƏDV ödənişlərinin əvəzlənməsinə və geri alınmasına, müəssisələrin gəlir vergisi düzəlişlərinə  sərf edilən vaxt daxildir) özündə əks etdirir. 2020-ci il hesabatından görünür ki, Azərbaycanda vergi ödənişlərinin sayı 9, ona sərf olunan vaxt 159 saat, cəmi vergilər və onların töhfə dərəcəsinin mənfəətdə payı 40,7 faiz, bəyannamələr təqdim edildikdən sonrakı proseslərin indeksi 100 bal üzrə 83,8 olub.  Beləliklə də bu indikator üzrə Azərbaycan 100 ballıq qiymətləndirmədə 84 bal qazanaraq 40-cı yerdə qərarlaşıb. Halbuki Azərbaycanın ötən ilki yeri 20-ci idi.  Son hesabatda  bu indikator üzrə Azərbaycanın mövqeyinin pisləşməsinin əsas səbblərindən biri bura ƏDV ödənişlərinin əvəzlənməsinə və geri alınmasına sərf edilən vaxtın uzanması və sosial sığorta ödənişlərinin mənfəətə xüsusi çəkisinin yüksək olmasıdır.

2) "Əmlakın qeydiyyatı" indikatoru prosedurların sayı, vaxt (günlərlə), xərclər (əmlakın dəyərində faizlə) və ərazi idarəetməsi keyfiyyəti indeksi ilə ölçülür.  Hazırda Azərbaycanda əmlakın qeydiyyatı üzrə prosdurların sayı 4-ə, vaxtı 4,5 günə qədər endirilsə, bu məqsədlə çəkilən xərclər yüksək olaraq qalır. Belə ki, əmlakın qeydiyyatı üzrə xərclərin əmlakın dəyərində payı  orta hesabla Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrində 2,7 faiz, İƏİT üzv olan ölkələrdə 4,2 faiz təşkil etməsinə baxmayaraq Azərbaycanda müvafiq göstərici 7 faiz təşkil edir.  Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Səudiyyə Ərəbistanında əmlakın qeydiyyatı üçün ödəniş tələb olunmur.  Bununla yanaşı Azərbaycanda əmlakın qeydiyyatı indikatorunun təkmilləşdirilməsi üzrə potensial ərazi idarəetməsi keyfiyyəti indeksindədir. Bu indeks üzrə də Azərbaycan Avropa və Mərkəzi Asiya, həm də  İƏİT üzv olan ölkələrin orta göstəricindən geri qalır.  Bu indeks üzrə əsas islahatlar mübahisələrin həlli, informasiyaların açıqlığı və infrastrukturun uyğunluğu sahəsində aparılmalıdır.

3) "Müflisləşmənin həll edilməsi"  indikatoru ödəmə əmsalı (vaxt və xərclə) və müflisləşmə çərçivəsinin gücü ilə ölçülür.  Bu indikator üzrə Azərbaycanın mövqeyini pisləşdirən ölkədə fəaliyyət göstərən müəssislərin ödəmə (canlanma) dərəcəsinin aşağı olmasıdır. Belə ki, bu göstərici Azərbaycanda hər dollara görə 39,7 sent təşkil etdiyi halda İƏİT üzv ölkələrdə 70,2 sentdir.  Bu indikator üzrə Azərbaycanın  hazırkı mövqeyi ötən illə müqayisədə cüzi pisləşib.

4) "Elektrik enerjisini əldə etmək" indikatoru elektrik təchizatı şəbəkələrinə qoşulma prosedurları (sayla), vaxtı (günlərlə), xərci (adambaşına düşən milli gəlirə faiz  nisbəti ilə) və təchizatın etibarlılığı və tariflərin şəffaflığı indeksi ilə ölçülür. “Doing business 2020” hesabatı göstərir ki, Azərbaycanda elektrik təchizatı şəbəkələrinə qoşulma prosedurlarının sayı 7-dir ki, bu da Avropa və Mərkəzi Asiya,  İƏİT üzv olan ölkələrin orta göstəricilərindən pisdir. Belə ki, həmin göstərici orta hesabla Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrində 5,1, İƏİT üzv olan ölkələrdə isə 4,4-dir.  Digər tərəfdən Azərbaycanda elektrik təchizatı şəbəkələrinə qoşulmanın xərci (adambaşına düşən gəlirin 125,7 faizi) Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrindən (adambaşına düşən gəlirin 271,9 faizi) az, İƏİT üzv olan ölkələrdən (adambaşına düşən gəlirin 61 faizi) isə çoxdur.  Bu indikator üzrə Azərbaycanın mövqeyini pisləşdirən elektrik təchizatı şəbəkələrinə qoşulma prosedurlarının sayının çoxluğudur. Bu prosedurlar içərisində ən çox vaxt aparanlar Asan Kommunal texniki şərtin alınması üçün sənədlərin təqdimi (12 təqvim günü) və Azərişıq ASC-də xarici əlaqənin dizaynının tamamlanması və təsdiqlənməsi üçün  gözləmədir. (11 təqvim günü).

5) "Xırda investorların qorunması" indikatoru 2 elementdən - maraqların toqquşmasının tənzimlənməsi və səhmdarın idarəetmə indekslərindən – ibarətdir. “Doing business 2020” hesabatı göstərir ki, Azərbaycanda əç çox islahat aparılmalı sahə budur. Belə ki,  bu indikator üzrə ölkəmizin mövqeyi 190 ölkə arasında 105-cidir. Azərbaycan bu indikator üzrə 100 mümkün baldan 50-i toplaya bilmişdir. Bunun da başlıca səbəbi nə korporativ şəffaflıq, nə sahiblik və nəzarət, nə də ki, səhmdarların hüquqları indeksləri üzrə ölkəmizdə heç bir iş görülməməsidir.

Yekun olaraq, qeyd etmək istərdim ki, Azərbaycanın Doing Business 2020 indeksində geriləməsi həm də bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünü başa çatmaması, biznes mühiti və onun tənzimlənməsi ilə bağlı problemlərin mövcudıuğu, ədliyyə-məhkəmə orqanlarının müstəqil olamaması, Rəqabət Məcəlləsinin və digər anti-trust qanunlarının  qəbul olunmaması,  mülkiyyət hüquqlarının, xüsusilə də intellektual mülkiyyətin zəif  qorunması, əmək, kapital bazarı və portfel sərmayələrin, pul və bank sisteminin, məzənnə və valyuta siyasətinin səmərəsiz idarəçiliyi, eləcə də korrupsiya və qeyri-şəffaflıqla əlaqədardır. Bütün bu sadalanan problemlər həll olunmadan ölkədə biznes mühitini yaxşılaşdırmaq mümkün deyildir.