Vətəndaş müharibəsi

Ukrayna ərazisində “xüsusi hərbi əməliyyat” adlandırılan müharibə  başlamamışdan 7 ay əvvəl Rusiya prezidenti Vladimir Putin “Ruslar və ukraynalıların tarixi birliyi haqqında” adlı məqalə dərc etmişdi. Bunun təsadüfi olub-olmadığı məlum deyil, amma məqalə iyulun 12-də işıq üzü görmüşdü, pravoslav ənənəsinə görə isə müqəddəs apostollar (həvarilər, İsa peyğəmbərin şagirdləri) Pavel və Pyotr xristian dinini etiqad və təbliğ etdiklərinə görə məhz bu gündə edam edilmişdilər.

Putinin məqaləsinin əsas məzği rus xalqının (rusiçlərin) üçlük vəhdəti  ideyasından ibarətdir. Üçlük vəhdəti konsepsiyası rus xalqının tarixi Rusiyanın sakinlərinin, yəni bir etnik qrupun – rusiçlərin qolları sayılan şərqi slavyan velikorusları (ruslar), malorosları  (ukraynalılar) və belarusların birliyi ideyasına əsaslanır. Putinin mühakimələri xeyli ziddiyyətlidir. O, güclü qədim rus dövləti yaradılmasının mərkəzi olmuş Kiyev Knyazlığını xatırlatmır. Amma qədim rus dövlətinin, öz növbəsində, Polşa və Litva tərəfindən parçalanaraq işğal edilmiş Malorossiya və Belarus torpaqları üçün birləşmə mərkəzi kimi çıxış edən Rusiya imperiyasının yaradılmasındakı rolunu etiraf edir. Putinə görə, bugünkü Ukrayna sovet milli siyasətinin məhsuludur və Qərb onu adı çəklmiş vəhdətdən qoparmaq istəyir. O, məqaləsini “Biz birlikdə həmişə çox dəfə güclü və uğurlu olmuşuq və olacağıq. Axı biz – bir xalqıq” sözləri ilə bitirir. Sonda isə Putin yazır ki, “Rusiya heç vaxt “anti-Ukrayna” olmayıb və olmayacaq. Ukraynanın necə olmalılığını isə onun öz vətəndaşları qət etməlidir”.

 Ümumi etnik köklərə malik müxtəlif dövlətlər arasında tərəfdaşlardan heç birinin suverenliyi və xarici siyasətinin itirilməsinə səbəb olmayan sıx siyasi və iqtisadi əməkdaşlığa misal olaraq Putin Avstriya və Almaniyanı, həmçinin ABŞ və Kanadanı misal gətirir. “Bir baxın, görün, Avstriya və Almaniya, ABŞ və Kanadanın bir-biri ilə yanaşı necə yaşayırlar. Etnik tərkibinə, mədəniyyətinə görə yaxın, əslində eyni dilli ola-ola, onlar, bunula belə, öz maraqları, xarici siyasətinə malik suveren dövlətlər olaraq qalırlar. Fəqət bu, onların ən sıx inteqrasiyası və ya müttəfiqlik münasibətlərinə mane olmur”.

Beləliklə, Putinin üçlük konsepsiyası üzərində qurulmuş versiyası kontekstində belə bir nəticə çıxır ki, bu gün Ukraynada baş verən hadisələr, əslində, qardaş qırğını və ya vətəndaş müharibəsindən başqa bir şey deyil. “Vətəndaş müharibəsi” istilahını şübhə altına ala biləcək yeganə dəlil maloroslar  və velikoruslar arasında qardaş qırğınının get-gedə ağırlaşdığı məkanda vahid dövlətin olmamasıdır. Ancaq bu gün Qədim Rusiya, daha dəqiq desək, coğrafi baxımından, Kiyev Rus dövləti ərazisində qan tökənlərin vahid etnik və pravoslav tarixi tərkib hissəsinə malik olduğunu heç kim şübhə altına ala bilməz. Qeyd edək ki, qan çox əvvəl, hələ 2014-cü ildə Moskvanın Ukraynanın daxili işlərinə müdaxiləsi və cəmiyyəti, ölkəni parçalamaq, onun torpaqlarını ələ keçirməyə  cəhd etməsi nəticəsində tökülməyə başlamışdı. Hər şey daxili müharibilərin getdiyi Qədim Rusiyadakı kimidir.

Adı çəkilmiş məqalə işıq üzü gördüqkdən sonra Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski Putinin “qardaş xalqlar haqqında”kı tezisinin səmimiliyinə inanmadığını bildirərək qeyd etdi ki, Putinin gerçək hərəkətləri ona Bibliyadakı Qabil və Habil haqqında hekayəti xatırladır. Lakin Zelenskinin gətirdiyi misal bir o qədər də uğurlu deyil, çünki bizi Knyaz Vladimirin 988-ci ildə xristianlığı dövlət dini elan etdiyi Kiyev Rusiyası cağından çox uzaqlara, Bibliya dövrünə aparır. Burada “Zəmanə illərinin hekayətləri”nin müəllifi Salnaməçi Nestorun XII əsrin əvvəllərində yazdığı "Müqəddəs cəfakeşlər Boris və Qlebin həyatı və qətli haqqında Qiraət"  dastanından bir nümunə yerinə düşərdi. Belə ki, Nestor Kiyev taxt-tacı uğrunda mübarizədə Knyaz Vladimirin oğulları – knyaz  qardaşlar Boris və Qlebin onların böyük qardaşı Svyatopolk tərəfindən xaincəsinə öldürülməsindən nəql edir.

Tarixi baxımdan Rusiya dövlətçiliyi beşiyinin Kiyev Rusiyasının, sonuncunun  həqiqi, birbaşa varislərinin isə indiki ukraynalıların olduğunu heç kim inkar edə bilməz. Və Putinin özünün Ukraynaya qarşı xüsusi cəza münasibətinə bəraət qazandırmaq üçün hansı dəlilləri gətirdiyindən asılı olmayaraq, onun hərəkətlərini xəyanət kimi qiymətləndirmək olar. Rusiya və Ukrayna arasındakı indiki problemlər ondan irəli gəlir ki, 1917-ci il Oktyabr çevrilişindən sonra Qərbin onu yenə də Rusiya, İmperiyanın bütün vətəndaşlarını  isə rus adlandırdığı SSRİ-nin timsalında vahid dövləti dağıgan Moskva digər postsovet ölkələri kimi Ukraynanın da həqiqi müstəqilliyini tanımaq istəmir. Əgər Putin, Avstriya və Almaniyanın, ABŞ və Kanadanın təmsil etdiyi birdilli, lakin, eyni zamanda, suveren dövlətlərin birgəyaşayışını misal göstərərək, özünün Şərqi Slavyan dövlətlərinin qardaşcasına birgəyaşayışı haqqındakı müddəasına  əməl etsəydi, onda o, həm qardaş roluna iddia, həm də qardaşlıq münasıbətlərinə ümud edə bilərdi. Əslində isə imperiyadan imtina edən Rusiya, hətta özünün etnik qohumlarına belə imperiya münasibətindən yenə də  imtina edə bilmədi.

Fəqət bir də tarixə qayıdaq. Mükəmməl rus dövlətçiliyi Kiyevdə formalaşmağa başlamış və pravoslav məzhəbi onun əsasını təşkil etmişdi. Yazı dili, qanunlar külliyatı və vahid dinə əsaslanan vahid ideologiya olmadan dövlətdən nisbi, şərti surətdə danışmaq mümkündür. Pravoslavlıq şərqi slavyanların yeni mənəvi təməli, yazılı dili və qanunvericiliyin əsas oldu.  Biz yerli slavyanların (velikorosların, malorusların, belarusların) dilinin necə olduğunu tam dəqiqliyi ilə bilmirik, çünki əlimizdə xristianlıqdan əvvəlki Rusiyanın tamdəyərli yazılı abidələri yoxdur. Ola bilsin, pravoslavlığın gəlişindən əvvəl rus, ukraynalı və belarusların dilləri bir-birindən daha uzaq idi. Yerli dilləri birləşdirən, vahid şəklə salan qədim slavyan dili  (köhnə “kilsə” slavyan) dili) oldu ki, onun da əsaını serb və ya proto-bolqar dilləri təşkil edə bilərdi.  Xristian missionerləri Kiril və Mefodinin Kiyev Rusiyasında yaydıqları Bibiliya və müqəddəs dini kitablar da bu dildə də tərtib edilmişdi. Məhz bu qədim  slavyan dilində salnamələr, qanunlar külliyatı yazılır və yazışmalar aparılırdı. Lakin bu heç də o demək deyil ki, onlar yerli slavyanların canlı dillərini əks etdirirdi. Əksinə, Qərbi Avropada qədim (kilsə) Latın dilinin rolu ilə baş verdiyi kimi, çox ehtimal, qədim slavyan dili də yerli dillər və ləhçələrin vahid şəklə salınması üçün əsas oldu. Tələffüz baxımından qədim slavyan dilinə ən yaxın olan Ukrayn dilidir.  Bu, Kiyev Rusiyasının birbaşa varislərinin əsrlər boyu və indiyə qədər uğursuzluqla üçüncü Roma və şərqi slavyanların lideri rolunu oynamağa çalışan Muskoviyanın yox, məhz ukraynalıların olduğunu və onların bu vərəsəliyi  həm dini, həm də mental mənada qoruyub saxladığının təsdiqi ola bilər.

Əgər vəziyyəti bu rakursadn nəzərdən keçirsək, deyə bilərik ki, bu gün Svyatopolk, Qleb və Borisin əhvalatı təkrarlanır. Hələ ki, kimin Yaroslav rolunu oynayacağı bəlli deyil, Nestora görə isə, o, qardaşlarının qisasını almış və atası Vladimirin etikasına uyğun olaraq müdrikliklə hökmdarlıq etmişdi. Ukrayna məkanında  qardaş qırğınının hələ nə qədər davam edəcəyi isə məlum deyil. Üçlük vəhdəti konsepsiyaşına riayət edilsə, o, bütün şərq məkanını əhatə etməlidir. Rusiya, Malorossiya və Belarusun tarixində belə bir dövr olub: 1917-22-ci illərdə “qırmızı”ların, “ağlar”ın, monarxistlərin, anarxistlərin və digər hərəkatların əlindən qanların su kimi axdığı Vətəndaş Müharibəsi yaşanmış və İmperiyanın süqutuna gətirib çıxarmışdı.

Mehman Əliyev