Türkiyə üçün Suriyada ən əhəmiyyətli təhlükəsizlik problemi PYD / PYZ-Yılmaz Akınji

Katarın Al-Jazeera kanalının İstanbuldakı ofisinin proqram müəllifi, beynəlxalq TV şərhçisi Yılmaz Akıncı, Əsəd ailəsi hakimiyyətinin devrilməsindən sonrakı proseslərə dair Turan İnformasiya Agentliyinin suallarını cavablandırdı.

* * *

Turan: Siz Suriyada cərəyan edən prosesləri 2000-ci illərin əvvəllərindən izləyən beynəlxalq jurnalist-TV proqramçısısınız. Türkiyə və Əsəd ailəsi iqtidarı bir-birinə maksimum yaxınlaşdığı halda 2011-ci ilin aprelində münasibətlər niyə düşmənçilik səviyyəsinə gəldi?

Yılmaz Akıncı: Bəli, Türkiyə ilə Suriya arasındakı münasibətlərin 2000-ci illərin əvvəllərində ailəvi münasibətlər səviyyəsinə yüksəlməsi, ancaq 2011-ci ildə “Ərəb baharı” və Suriyada vətəndaş müharibəsinin başlaması ilə pisləşməsi həqiqətdir. Bunun bir neçə mühüm səbəbi var:

-2011-ci ildə “Ərəb baharı”nın təsiriylə Orta Şərqin bəzi ölkələrində iqtidarlara qarşı üsyanlar başladı. Bu proseslər Suriyaya da təsir göstərdi və iqtidara qarşı aksiyalar keçirildi. Prosesin əvvəlində Türkiyə Əsəd ailəsinə islahatlar keçirmək üçün müraciət etsə də, ailə iqtidarı Türkiyənin sözünə qulaq asmaq yerinə etiraz aksiyalarına sərt müdaxilələr etdi. Bu da münasibətləri gərginləşdirdi.

-Türkiyə, Əsəd ailəsinə islahatlar həyata keçirmək üçün təzyiq göstərsə də, ailə bu müraciətlərə də qulaq asmadı və etiraz aksiyalarını boğmaq üçün kəskin addımlar atdı. İslahatlar keçirməsi üçün Türkiyə Əsəd ailəsinə sözünü niyə qəbul etdirə bilmədi? Bu, hər şeydən əvvəl bölgədəki qarmaqarışıq siyasi, hərbi və ictimai səbəblərə bağlıdır. İdlibdəki cihadçı qrupların 2017-ci ildə yaratdığı idarəçilik strukturunun 8 dekabrda Dəməşqdəki Əsəd ailəsi hakimiyyətini devirə bilməsi müxtəlif daxili və xarici faktorların bir araya gəlməsinin nəticəsidir.

Turan: 30 sentyabr 2015-ci ildə Rusiyanın Suriyaya hərbi müdaxiləsi tarazlıqları müəyyən dərəcədə Dəməşqdəki ailə hakimiyyətinin lehinə dəyişdirsə də, 2017-ci ildə cihadçıların İdlibdə yaratdığı struktur 8 dekabrda Əsəd ailəsinin iqtidarını asanlıqla devirə bildi. Rusiyanın və Əsədin ailə hakimiyyətinin gücü İdlibdən üsyana başlayan o qüvvəyə qarşı müqavimət göstərməyə niyə kifayət etmədi?

Yılmaz Akıncı: Rusiya və Əsəd ailə hakimiyyətinin hərbi və siyasi baxımdan güclü görünməsinə baxmayaraq, İdlib kimi qarmaqarışıq bir bölgədəki cihadçı qruplaşmaların aradan qaldırılması çox çətin idi. Naturası etibarı ilə ailə rejimlərinin bir çox zəif cəhəti, beynəlxalq aktyorların fərqli mənafeləri və bölgə əhalisinin Dəməşq rejiminə qarşı mənfi reaksiyası İdlibdəki qrupların Dəməşqdəki ailə hakimiyyətini devirməsinə yol açdı. Əsəd ailəsinin sonunu gətirən bu gəlişmə Suriyanın gələcəyi baxımından da dönüş nöqtəsi oldu.

İdlibdəki qruplar həm ideoloji sədaqət, həm də regional dəstək sayəsində ayaq üstündə qala bildi. 2017-ci ildən sonra Rusiya və Əsədə bağlı hərbi qüvvələr İdlibə qarşı bir çox hərbi əməliyyat keçirdi. Ancaq bölgənin coğrafi xüsusiyyətləri (dağlıq ərazilər və sərhəd zonaları) və mülki əhalinin mövcudluğu səbəbindən əməliyyatlar məhdud çərçivədə qaldı.

Əsəd rejimi və Rusiya 2017-ci ildən sonra Deyr əz-Zor və Rakka kimi strateji bölgələri İŞİD-dən almaq üçün hərbi güclərini o bölgələrə yönəltdi. Bu hal İdlibdəki cihadçı qrupların güclənməsinə və bölgədəki mülki əhalinin dəstəyini qazanmasına səbəb oldu. Xüsusilə, sərhəd qonşusu olan ölkədən birbaşa, Əsəd rejiminə qarşı olan digər ölkələrdən isə dolaylı yollardan gələn yardımlarla bu ölkənin şimalındakı qruplar daha da gücləndi.

Türkiyənin əməliyyatları istəməməsi də oradakı vəziyyəti Əsədin ailə hakimiyyətinin əleyhinə dəyişdirən bir faktor olmuşdu.

Turan: Suriyada Əsəd ailəsinin iqtidarının devrilməsi necə bir yeni dövlət modelini ortaya çıxaracaq: dünyəvi, yoxsa şəriət? Yeni dövlət maddi dəstəyi haralardan almağı planlaşdırır?

Yılmaz Akıncı: Yeni idarəçilik mərkəzi İdlibdə olan cihadçı qrupların rəhbərliyi altında formalaşdığına görə, şəriət rejimi yaratmağa meylli görünürlər. Heyyət Təhrir əş-Şam kimi qruplar bundan əvvəlki idarəçilik sistemlərində şəriəti əsas alan bir hüquq infrastrukturu həyata keçirmiş və bu formadakı bir ictimai sistemi müdafiə etmişdir. Buna görə, böyük ehtimalla, yeni idarə islam hüququnu təməl alan bir infrastruktur yaratmağı qarşısına məqsəd qoyacaq.

Ancaq beynəlxalq arenada tanınmaq və dəstək axtarışlarına görə, tamamilə teokratik bir rejim yaratmaq yerinə, praqmatik hərəkət edərək daha geniş kütlələrin iştirak edəcəyi bir struktur da yarada bilərlər. Bu, xüsusilə qıraqdakı aktyorların (məsələn, Türkiyə və körfəz ölkələri) mənafeyinə uyğun bir idarə forması ola bilər. Yeni idarə formasının davam edib-etməməsi böyük ölçüdə xaricdən gələn maddi dəstəklərə bağlı olacaq. Bu dəstək bir neçə mənbədən gələ bilər:

-Mərkəzi İdlibdə olan qruplarla Türkiyənin uzun müddətdən bəri əlaqədə olduğunu prosesləri yaxından izləyənlər yaxşı bilirdi. Türkiyə bu qrupları birbaşa dəstəkləməsə də, Suriyanın şimalında onların iqtisadi və logistika baxımından ayaq üstündə qalmasına kömək etmişdir. Dəməşqdəki yeni idarə Türkiyə ilə münasibətlərini gücləndirərək maddi dəstək axtarışına başlaya bilər.

-Xüsusilə, Səudiyyə Ərəbistanı və Katar kimi ölkələr bundan əvvəl Suriyadakı “ələvi-nusayri” rejiminə qarşı olan qüvvələri dəstəkləmişdilər. Ancaq körfəz ölkələri arasındakı yanaşma fərqli olduğuna görə, yeni idarəyə dəstək məhdud ola bilər. Xüsusilə, Suriyanın neft və kənd təsərrüfatı mənbələri, müasir infrastrukturu və ticarət bazarları hələ ki yenidən yaradılmadığına görə, yeni idarəyə veriləcək maddi dəstək istənilən səviyyədə olmaya bilər.

Turan: “Müqavimət oxu” yaratdığını iddia edən İranın bundan sonra Suriya ərazisində hər hansı planından söhbət gedə biləcəkmi?

Yılmaz Akıncı: İran Suriyanı Livanda dəstəklədiyi Hizbullah silahlı təşkilatına bir dəstək yolu və hərbi dəhlizi kimi görməkdədir. Eyni zamanda Tehran bu dəhlizə, Aralıq dənizinə çıxmaq üçün əsas strateji marşrutlardan biri kimi baxır. Əsəd ailəsinin devrilməsindən sonra İran bu dəhlizin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Suriya ərazisindəki varlığını davam etdirməyə çalışacaq.

İran “Müqavimət oxu” adı verdiyi və İsrailə qarşı regional ittifaq kimi gördüyü bu strategiyasını davam etdirməkdə qərarlıdır. Suriya bu ittifaqın mühüm bir hissəsi olduğuna görə İran bu ölkədə özünə yaxın bir iqtidarla əməkdaşlığı davam etdirmək istəyəcək. Bu çərçivədə Tehranın Suriyadakı Fatimiyyun korpusları, Zeynəbiyyun korpusları və Hizbullah kimi təşkilatları yenidən aktivləşdirmək istədiyini deyə bilərik. Çünki İran üçün Suriya əbədi düşməni İsrailə qarşı ön cəbhə xəttidir.

Turan: Suriyanın yenidən qurulması prosesinə Ankaranın Bakını da dəvət etdiyi bildirilir. Devrilmiş lider Bəşər Əsəd Moskvaya sığınıb, Bakı ilə Moskva ən yaxın müttəfiqlərdir. Bu durumda Bakı Ankaradan gəldiyi iddia edilən təklifə müsbət cavab verə bilərmi?

Yılmaz Akıncı: Azərbaycan həm özünün təhlükəsizlik problemləri, həm də Ermənistan ilə sülh müqaviləsi imzalamadığına görə üzbəüz qala biləcəyini iddia etdiyi təhdidlərə görə, Rusiya ilə münasibətlərini həmişə tarazlıqda tutmağa çalışır və buna görə Suriya kimi problemlərlə dolu bir sahəyə birbaşa girməkdən ehtiyatlana bilər. Moskva ilə Bakı arasındakı həssas tarazlıq da Bakının geniş məzmunlu qərar qəbul etməsinin qarşısını ala bilər.

Bundan əlavə, Azərbaycanın İsrail ilə yaxın münasibətləri də Suriyada aktiv rol oynamasına mane olacaq. İran, Suriyanın yeni idarəsinin güclənməsini və ölkənin hər yerinə nəzarət etməsini istəməyəcəyinə görə, problemlər yaratmağa çalışacaq ki, Azərbaycanın bunu da nəzərə alacağını düşünürəm.