Türkiyənin tanınmış iqtisadçı alimi:”İqtisadiyyatda hüquq və demokratiya atmosferi yaradılmalıdır”

***

Turan: Türkiyənin ən təcrübəli iqtisadçı-alimlərindən və şərhçilərindən biri kimi hazırkı vəziyyəti necə dəyərləndirirsiniz?

Korkmaz: Artıq üçüncü rübdür ki,iqtisadiyyatın artım tempi yavaşlayır.Real işsizlərin sayı 6.5 milyon nəfərə çatıb.Yəni,iş qabiliyyəti olan əhalinin 19%-i işsizdir.4 rübdür ki,investisiyalar azalır.İstehsal sahəsində fəaliyyət göstərən bir çox firma iflaslarının rəsmiləşdirilməsini tələb edib.Faktlar Türkiyənin uzun müddətli durğunluq dönəminə girdiyini göstərir.Bu vəziyyətdə ciddi risklər var.Hər şeydən əvvəl,xarici borcların ödənməsi riski var.Türkiyənin iflas riskinin təməl balı təxminən 400-dür.Ona görə borcları yüksək faizlərlə alır.İkinci risk isə mənfi real faizə keçməsi və hal-hazırda 25% daha aşağı dəyərdə olan Tür k lirəsinin dəyərinin daha da düşməsidir.Belə olan halda idxalatın maliyyələşdirilməsi daha da çətinləşir və xammal idxalatından asılı olan istehsal böhran səviyyəsində azalır.Bu azalma bazara mal çıxarma-tələb tarazlığını pozar və inflyasiya yüksələr.Türkiyənin bir an əvvəl planlaşdırma apararaq xaricdən asılı istehsal modelindən xilas olması lazımdır.

Turan: Xəzinə və maliyyə naziri Berat Albayrak son 15 ayda dəfələrə proqramlar və paketlər açıqladı.Sizcə, hədəflərə varmaq mümkün oldumu?

Korkmaz: Türkiyə iqtisadiyyatının sabitliyi məsələsi paketlərlə həll edilə bilməz.Hər şeydən əvvəl,hüquq və demokratiya infrastrukturunu yenidən qurmaq və etimad atmosferi yaratmaq lazımdır. Sonra Beynəlxalq Valyuta Fondu və Avropa Birliyi ilə sazişlər imzalayaraq sabitliyə nail i olmaq lazımdır.

Turan: Mərkəzi Bankın rəhbərliyinin prezidentin fərmanı ilə dəyişdirilməsi daxildə və xaircdə mübahisələrə səbəb oldu.Deyəsən, Türkiyə Cümhuriyyətinin tarixində ilk dəfə bir MB prezidenti vəzifə müddəti başa çatmadan vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı.Mərkəzi Bank öz müstəqilliyini itirdimi?

Korkmaz: Bir ölkədə Mərkəzi Bank müstəqil ola da bilər olmaya da bilər.Ancaq müstəqilliyi qanunla müəyyənləşdirilən Mərkəzi Bankın prezidentinə hökumətin müdaxilə etməsi bazarda etimadın azalmasına səbəb olar.Bu hal sabitliyə mənfi təsir göstərər.

Turan: Daxili və xarici borcların ödənməsi üçün pul axtarılır.Bu sahədə vəziyyət necədir? Faizlərin aşağı salınması bu işə nə dərəcədə kömək etdi?

Korkmaz: Daxili borcların ödənməsi və ya möhlətlərin uzadılması asandır.Çünki Türk Lirəsinin kütləsini artırmaq və ya dövlətin faizləri yüksəldərək borc alması daha asandır.Əsas məsələ xarici borclardadır.Dövlətin,banklarin,özəl sektorun borcları Türkiyənin xarici borclarıdır.Bunları ödəyə bilmək və ya möhlətləri uzatmaq üçün əlavə valyutaya ehtiyac vardır.Valyutanın gəlməsi və çıxması ölkənin sərvətinə təsir göstərir.Türkiyənin xarici borclarının Ümumi daxili məhsulun həcminə nisbəti yüksək deyil.Ancaq valyuta qazanma imkanlarımız məhdud olduğuna görə,valyuta tapmaq üçün risklər var.

Turan: Faizlərin aşağı düşməsinə paralel olaraq inflyasiyanın da aşağı düşdüyünü görürük.Bu,süni aşağı düşmədir yoxsa görülən tədbirlərin nəticəsi?

Korkmaz: İnflyasiya 20%-ə məzənnənin yaratdığı şoka görə yüksəlmişdi.Son 1 ildə məzənnədə artma və ona bağlı olaraq valyutanın maya dəyərində artma yoxdur.Valyutaya ümumi tələb də azdır.Buna baxmayaraq,Türkiyədə infrastruktura problemlərindən irəli gələn 10%-lik xroniki inflyasiya vardır.Mühüm məsələ bu xroniki inflyasiya problemini həll etməkdir.Bu isə hal-hazırda həyata keçirilən və hər gün dəyişən siyasətlərlə mümkün deyildir.

Turan: İqtisadiyyatın əsas xammalı olan təbii qazın qiyməti avqustda iki dəfə artırıldı.30%-lik qiymət artımı istehsala necə təsir göstərəcək,vətəndaşlara təsiri necə olacaq?

Korkmaz: İqtisadiyyatın inkişaf tempinin aşağı düşməsi adam başına düşən gəliri də aşağı saldı.Ölkədə 6.5 milyon işsiz var.İnflyasiya fərqlərini gec aldıqlarına görə,fəhlələrin və məmurların real gəliri də azaldı.Təbii qazın qiymətinin artması xalqın daha da yoxsullaşmasına səbəbə olacaq

Turan: Hal-hazırkı vəziyyətdə borcların ödənməsində problemlər meydana çıxsa, faizlərin yenidən artırılması gündəmə gələ bilərmi?

Korkmaz: 2013-cü ildə Mərkəzi Bankın faizləri 4.5 idi.İllik inflyasya 2013-cü ildə 6.5%, 2014-cü ildə isə 9% oldu.Mənfi real faiz tarazlıqları pozdu.Məzənnə şoku yaşadıq.Bu gün də real faizlər mənfi səviyyədə olsa,yenə eyni problemləri olduğu kimi yaşayacağıq.

Turan: Ən təcrübəli elm adamı və iqtisadiyyat şərhçisi kimi hökumətə nələri tövsiyyə etmək istərdiniz?

Korkmaz: Hər şeydən əvvəl, etimad atmosferi yaradılmalıdır. Hüquq, insan haqları, fərdi azadlıqlar kontekstində itirdiklərimiz geri qaytarılmalıdır.İqtisadiyyat sahəsində planlaşdırma aparılaraq infrastruktura problemlərinin həllinə üstünlük verilməlidir.