Türkiyənin tanınmış Orta Şərq və Cənubi Qafqaz mütəxəssisi: “Müharibəyə dair çağırışlar hər iki ölkə üçün təhlükəlidir”

“İndependent Türkçe” nəşrinin siyasi şərhçisi Faik Bulut Turan İnformasiya Agentliyinin suallarını cavablandırıb.

* * * 

Turan: Orta Şərqdə cərəyan edən prosesləri uzun müddətdən bəri yaxından təqib edən araşdırıcı-yazar kimi HƏMAS-ın 7 oktyabrda İsrailə hücumundan sonrakı 6 ayda vəziyyəti necə şərh edərdiniz?

Bulut: 7 oktyabr 2023-cü ildə islamçı HƏMAS döyüşçülərinin İsrailin nəzarəti altındakı torpaqlara hücum etməsi Rusiya ilə Ukrayna arasındakı müharibəylə birlikdə dünyada və Orta Şərqdəki tarazlıqları dəyişdirən mühüm hadisə kimi dünyanın gündəmində yer tutur. Digər tərəfdən, bu hücumdan sonra həyata keçirilən əməliyyatlar Fələstin və İsraildəki daxili tarazlıqlara da dərin təsir göstərdi. 2011-ci ildə Tunis, Misir, Liviya, Suriya, Yəməndə meydana çıxan xalq üsyanları (“Ərəb baharı”) bəzi diktatorların devrilməsinə, Yəmən, Suriya və İraqda isə vətəndaş müharibələrinin başlamasına səbəb oldu. Bu proseslər ərəb dünyasının ən mühüm məsələsi olan Fələstin probleminin gündəmdən düşməsinə səbəb oldu. ABŞ və koalisiya qüvvələrinin işğal etdiyi İraqa yerləşən Əl-Kaeda təşkilatının o bölgədə güclənməsinə zəmin hazırladı. İraqda güclənən İraq-Şam İslam Dövləti (İŞİD) cihadçıları ölkənin ikinci böyük şəhəri Mosulu işğal edəndən sonra Suriyanın şimal-şərq bölgələrindəki Rakka, Deyr əz-Zor, Kobani, Tel Abyad, Hələb və ətrafını ələ keçirərək xilafət elan etdi (2014-2019). Dünyanın hər tərəfindən İŞİD-ə qatılan cihadçı döyüşçülər, dəhşət saçıb terror əsdirdilər. Yəməndəki vətəndaş müharibəsinə müdaxilə edən Əl-Kaedanın bu təşəbbüsünə İranın dəstəklədiyi Husi Hərəkatı səhnəyə çıxdı. Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin başında durduğu Ərəb Koalisiyası qüvvələri Yəməndəki vətəndaş müharibəsində Husiləri havadan və qurudan bombaladılar.Buna cavab verən Husilər hər iki ölkənin neft müəssisələrini və bəzi aeroportlarını raketlər və insansız hava aparatlarıyla vurdular. Belə bir xaotik ortamda Fələstin məsələsi unuduldu. Meydana belə bir vəziyyət çıxınca İsrail işğalı altında hər cür zülm və təzyiqə məruz qalan Fələstin müqavimət təşkilatları- HƏMAS, İslami cihad və digər qruplar (Fələstin milliyyətçisi və marksist təşkilatlar da daxil olmaqla) İsrailə müqavimət göstərməyi qərarlaşdırdılar. Fələstin torpaqlarına yerləşdirilən fanatik sionist-irqçi yəhudilər İordan çayının sol sahilindəki kəndləri,qəsəbələri və boş torpaqları zorla qəsb etdilər. Daha fanatik yəhudilər 1300 ildən bəri müsəlmanların ikinci qibləsi sayılan Məscidi-Aksa və ətrafını işğal etmək istəyəndə müqavimətçilər təxminən 1 il əvvəl hazırladıqları basqını həyata keçirdilər. İsraili, Qərb ölkələrini və dünya ictimaiyyətini heyrətə salan bu basqın Fələstin məsələsini yenidən beynəlxalq səviyyədə gündəmə gəlməsinə səbəb oldu. Bundan əlavə, Qərb dövlətlərinin  zülmə məruz qalan Fələstin xalqını yox, gözüyumlu şəkildə İsrail iqtidarını dəstəklədiyi meydana çıxdı. 7 oktyabr hadisəsi İsrail xalqının öz dövlətinə olan etimadını sarsıtdı. Bu proseslərdə İsraildəki radikal sağçı və irqçi hökumətin əməliyyatlarının təkcə HƏMAS-ı yox, əhalisi 2 milyon 300 min olan Qəzzanın mülki əhalisini məhv etmək niyyətində olduğu meydana çıxdı. İsrailə qarşı çıxan Hizbullah (Livan), Haşdi-Şəbi (İraq), Müqavimət Çərçivəsi(Suriya-İraq-İordaniya sərhədi) və Husi Hərəkatı (Yəmən) Fələstin ilə həmrəylik nümayiş etdirərək İsrailə raketlərlə hücum etdilər. ABŞ prezidenti Co Bayden 7 oktyabr hücumunu “beynəlxalq münasibətlər və bölgə tarixində dönüş nöqtəsi” kimi xarakterizə etdi. Bəli, əksəriyyəti qadın və uşaq olmaqla, indiyə qədər 30 mindən artıq adam İsrail tərəfindən qətlə yetirilib. İsrail əməliyyatları təxminən 180 gündür ki, davam edir.Vəziyyəti aşağıdakı kimi xarakterizə edə bilərik:

-Benyamin Netanyahunun başında durduğu İsrail hökumətinin “soyqırım” törətməsi dünya ictimaiyyətinin çoxu tərəfindən qəbul edilir.

-Əvvəlcə “İsrailin özünü müdafiə etmək hüququ var” deyilərək haqsızlığa və insafsızlığa yol verilirdi. İndi isə ABŞ, Böyük Britaniya, Avropa İttifaqı və Avropa ictimaiyyəti yavaş-yavaş mövqelərini dəyişdirirlər. BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qəzzada atəşkəs elan edilməsinə dair qəbul etdiyi qərar da bunun göstəricilərindən biridir.

-ABŞ-da Demokrat Partiyasının tərəfdarlarıyla birlikdə ərəb mənşəli və müsəlman seçicilər noyabrdakı seçkidə Baydenə səs verməyəcəklərini bildirəndən sonra mart ayında 7 əyalətə gedən Demokrat Partiyasının namizədi Respublikaçıların namizədi ilə arasında meydana çıxmış fərqi minimuma endirməyi bacardı. Prezident Bayden və yəhudi mənşəli senator və Konqres üzvlərinin Netanyahunu ağır şəkildə tənqid etməsi də Vaşinqton ilə Yerusəlim arasındakı münasibətlərdə gərginliyə səbəb oldu. Hazırda bir tərəfdən, İsrail Qəzzanın Misirlə sərhəddəki Rifah bölgəsinə hücum edir, o biri tərəfdən isə İsrail ilə HƏMAS arasında əsir və dustaqların azad edilməsi istiqamətində müzakirələr davam edir. ABŞ, Misir və İsrail kəşfiyyat nümayəndələrinin də iştirak etdikləri müzakirələrdə əsas vasitəçilər Misir və Qətərdir. HƏMAS-ın hücumundan 6 ay sonra yenidən küçələrə çıxan İsrail xalqı baş nazirin istefasını tələb etməkdədir. İsrail ictimaiyyəti arasında müharibəyə qarşı olanların sayı əvvəl olduğu kimi çox deyil. Döyüşən tərəflər arasındakı atəşkəs və konsensusun ömrü nə qədər uzun olsa da, 75 illik Fələstin problemi qaneedici şəkildə öz həllini tapmayacaq. Çünki partiyasından asılı olmayaraq, İsrailin sağçı və dinçi siyasi qurumlarının heç biri müstəqil Fələstin dövlətinin yaradılmasını istəmir. Ancaq hər şeyə rəğmən və sürpriz şəkildə müstəqil bir Fələstin dövləti yaradılarsa, İsrailin sağ dünyagörüşlü partiyaları o dövlətin tamamilə silahsız olmasını və İsrailin təhlükəsizlik qaydalarına tabe olmasını tələb edəcəklər. Buna bağlı olaraq Suriya və İraqdakı kürdlərə bu qarşılıqlı meydan oxumalar, atışmalar və gərginliklər dərindən təsir göstərəcək. ABŞ və Rusiya, İran və Türkiyə arasındakı ziddiyyət və tarazlıqlardan faydalanmağa çalışmaqlarına baxmayaraq, heç kimə öz güclərini ciddi şəkildə qəbul etdirə bilmirlər. Digər tərəfdən isə ABŞ və Avropa İttifaqının ciddi düşmən kimi gördükləri Rusiya və Çinin silahlı qüvvələri hərbi təyyarə və gəmilərilə bölgədəki geosiyasi oyunun əsas aktyorları olmaq istəyirlər.

Turan: 7 oktyabrdan bəri Türkiyənin oynadığı və eyni zamanda oynamağa çalışıb oynaya bilmədiyi rol və ya rollarla bağlı nə demək istəyərdiniz?

Bulut: Bütün rəsmi iddialara baxmayaraq, Qara dəniz və Aralıq dənizi bölgələrindəki (Rusiya-Ukrayna və Qəzza savaşları) böhranların həllində həyati rol oynaya bilməmişdir. Vaşinqton ilə Ankara arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə etmək Ankaraya bir müddət faydalı ola bilər. Ancaq daimi olmaz. Rusiya ilə Ukrayna arasındakı get-gəllər son vaxtlarda Türkiyənin ABŞ-a yaxınlaşmasını da özü ilə gətirib gəldi və prezident Ərdoğan mayın 9-da Ağ Evə dəvət edildi. Xarici işlər naziri Hakan Fidan, milli müdafiə naziri Yaşar Güler və Milli Kəşfiyyat İdarəsi başqanı İbrahim Kalın Bağdada gedib İraqın hökumət üzvlərindən başqa İraq Kürdüstan bölgəsinin hökumət üzvlərilə də görüşdülər. Məqsəd İraqın mərkəzi hökumətinin və Kürdüstan bölgə idarəsinin dəstəyilə terror təşkilatının regiondakı fəaliyyətinə son qoymaqdır. Eyni planı Suriyada da həyata keçirmək istəyirlər.

HƏMAS və Qəzza əməliyyatlarına görə prezident Ərdoğan İsrailin baş nazirinə ağır sözlər dedi, hakimiyyətdən gedəcəyini iddia etdi. Görüntüdə səmimi bir Fələstin tərəfdarı hesab edilən Ərdoğana qarşı istər ərəb, istərsə də türk mediasında bu səpkili tənqidlər var: Əgər elədirsə, İsrail ilə ticarət dövriyyəniz niyə artır? Birbaşa İranı hədəfə almasa da, Cənubi Qafqaz və İraqda Türkiyənin son siyasi-diplomatik və hərbi həmlələrinə görə Tehran Cənubi Qafqazda meydana çıxacaq boşluğun Türkiyə tərəfindən doldura biləcəyindən narahatdır. Hazırda xarici işlər naziri kreslosunda oturmasına baxmayaraq, milli kəşfiyyat qaşqanı olmasından irəli gələn təsirini və kəskin üslubunu hələ tərk etməyən Hakan Fidan “Yeni Osmanlıçığa” həvəs göstərən AKP iqtidarının ekspansiyaçı tezislərini diplomatik sahədə tətbiq etməyə çalışır və Türkiyənin İraq və Suriya ilə cənub sərhədlərində yeni bir tampon bölgə yaratmağı planlaşdırır. Hazırda sərhədin o tərəfində həyata keçirilən əməliyyatların bir məqsədi də Suriya və İraqda hələ başqa ölkələrin nəzarətinə keçməyən enerji mənbələrini və əraziləri nəzarət altına almaqdır. Uzun sözün qısası, xırda-xuruş qazanclardan əlavə Türkiyənin regional siyasətinin dəqiq hesablamalara söykənmədiyini, uzunmüddətli olmaqdan çox gündəlik diplomatiya ilə kifayətlənildiyini və həlledici anlarda geri addım atılaraq təpərsiz hərəkət edildiyini deyə bilərəm. Miqrant və miqrasiya siyasətinə baxanda bu təpərsizlik daha açıq şəkildə görünür. Öz xarici siyasətini, haradasa, hamısının “terrora qarşı mübarizə” çərçivəsində aparması və bunun “milli təhlükəsizlik və yaşamaq üçün ölüm dirim-mübarizəsi” halına gətirməsi Türkiyəni çıxılmaz bir dalana sürükləyə bilər. Halbuki, diplomatiya elastiklik, dialoq, konsensus, yumşaq yanaşma və səbr tələb edir.

Turan: Cənubi Qafqazdakı son vəziyyət: Azərbaycan ilə Ermənistan arasında sülh sazişinin imzalanmaması yeni bir müharibəyə işarə edə bilərmi?

Bulut: Qafqazdakı böhranın əsas mərkəzi Azərbaycan ilə Ermənistan arasındakı anlaşmazlıq və konfliktdir. 44 günlük hərbi əməliyyatlardan sonra Rusiyanın da birbaşa iştirakı ilə “müharibə etməməyə” dair sənəd imzalandı. Ancaq bu, son saziş mənasını daşımır, əksinə, yarımçıq qalan sazişdir və hər hansı bir vaxtda yenidən müharibə başlaya bilər. Türkiyənin dəstəyi sayəsində Qarabağı işğalçılardan və separatçılardan təmizləməyə müvəffəq olan Azərbaycan öz qələbəsini həddindən artıq şişirir. Bu cür mübaliğələr təhlükəlidir və bəzən qərar qəbul edən dövlətlərə də problemlər yarada bilər. Bəli, Qarabağ məsələsində Ermənistan haqsız idi. 1991-1994-cü illərdə baş vermiş müharibə vaxtı oradakı erməni milliyyətçilər torpaqları işğal etməklə kifayətlənməyərək türk və kürd mənşəli bütün müsəlmanları bölgədən sürgün etdilər. Məsələn, yer-yurdlarından edilən 20 min müsəlman kürd Azərbaycana sığındı. O vaxtlar təxminən 2500 kürd radikal erməni millətçiləri tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Çünki o erməni millətçilər kürd xalqını yezidilər və islama inananlar deyə iki kateqoriyaya ayırıblar. Yezidilərin kürd mənşəli olmadıqlarını və əslində ermənilərin qohumları olduqlarını iddia edirlər. Buna görə İrəvandakı kürdlər də iki yerə parçalanıb. Savaşın son günündə Paşinyanın idarə etdiyi Ermənistan təslim olmağı qəbul edəndən bir müddət sonra müharibədə Ermənistana kömək etməyən Rusiyadan uzaqlaşmağa başladı. Qərb ölkələrinə yaxınlaşan Ermənistanın hazırda Türkiyə ilə münasibətləri də yaxşılaşmış sayıla bilər. Həqiqət bundan ibarətdir ki, Ermənistanın zəif tərəflərindən istifadə etməyə çalışan Azərbaycan öz şərtlərini o ölkəyə diqtə etməyə çalışır və bəzi vaxtlarda müharibənin yenidən başlayacağına dair səslər yüksəlir. Bu mövqe hər iki ölkə üçün təhlükəlidir. Geosiyasi oyunun bir hissəsi də Türkiyə ilə Azərbaycanın Orta Asiya ölkələrinə açılan Zəngəzur dəhlizindən müştərək şəkildə istifadə etmək hədəfidir. Ermənistan və İran buna etiraz edirlər. Çünki bu, böyük ticarət qapılarından birinin iflic edilməsi mənasını daşıyır. Digər tərəfdən, Azərbaycan ilə İsrail arasındakı ticarət dövriyyəsi də artır və xüsusilə, Azərbaycandan aldığı təbii qaz və neft müharibədə İsrailə çox kömək edir. Böyük ehtimalla İsrail Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyini razı salaraq İran Azərbaycanındakı əhalinin Tehran rejiminə qarşı çıxmasını dəstəkləyəcək. Bu məqsədlə Tel-Əvivin Azərbaycanda atdığı ciddi addımların olmasına dair məlumatlar var. ABŞ, Avropa ölkələri və Britaniyada da bunun təbliğatını aparan media qurumları illərdən bəri fəaliyyət göstərir.

Turan: Cənubi Qafqazdakı proseslərdə Türkiyənin haraya qədər təsir gücü var? “Təsiri yoxdur” deyə bilərikmi?

Bulut: Hazırkı vəziyyətdə Türkiyə regionda sözünə qulaq asılan və təsir gücü qəbul edilən ölkələrdən biridir. Xüsusilə, “Bir millət iki dövlət” şüarı son dərəcə cazibəli və türk millətçilərin sevdiyi ifadədir. Ancaq bunun öhdəsindən gəlinməsi mümkün olmayan tərəfləri də var. Bəli, Zəngəzur dəhlizindən keçib Orta Asiyaya qədər gedən Türkiyə bunun faydalarını da görəcək. Daha mühüm cəhət isə budur: Cənubi Qafqaz-Əfqanıstan-Pakistan-Orta Asiya ölkələrilə xəyali körpü yaratmağa çalışan Türkiyə o bölgələrdə Rusiya, Çin və İranın ciddi rəqiblər kimi öz qabağında görə bilər. SSRİ dağılanda “Adriatik dənizindən Çin səddinə qədər türk dünyasının böyük qardaşı” rolunu öz üstünə götürmək istəyən Türkiyənin uğursuzluğa düçar olması bütün ölkələr üçün dərsdir.

Turan: Ermənistan sürətlə Rusiyadan uzaqlaşıb Qərb ittifaqına üzv olmaq istiqamətində müəyyən qədər məsafə qət edərkən Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin normallaşdırılması üçün nələr edilməlidir?

Bulut: Türkiyədə ciddi bir Azərbaycan lobbisi mövcuddur. Həm türkiyəli milliyyətçi-Turançı təbəqədən, həm də Azərbaycan əsilli insanlardan ibarət olan bu lobbi keçmişdən bu günə qədər Türkiyə-Ermənistan sərhəd məntəqəsinin açılmamasının əsas səbəbkarı olub. Bu əngəl və qatı türkçülük düşüncəsi arxa plana keçmədən Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin normallaşdırılması mümkün deyil. Digər tərəfdən, iki ölkə arasındakı dostluq münasibətlərindən istər iqtisadi, istərsə siyasi baxımdan ən çox qazancı Azərbaycan əldə edir. Məsələn, Türkiyə, heç olmasa, İsrail ilə savaşan Fələstin xalqını sözdə dəstəkləyərkən, Azərbaycan üçün belə bir problem yoxdur. Çünki İsrailə savaşda istifadə etdiyi neft və qazı satır. 44 günlük müharibədə Türkiyənin verdiyi qeyri-məhdud dəstəyə baxmayaraq, Azərbaycan hələ də Şimali Kipr Türk Respublikasını rəsmən tanımayıb. Bunu da aydınlığa qovuşdurmağım lazımdır: məni Azərbaycanın Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətini tanıyıb-tanımaması maraqlandırmır, mən “Bir millət,iki dövlət” sözünə zidd hərəkət edən iki dövlətin olduğunu deyirəm. Burada ya Türkiyə özünə qarşı ziddiyyətli hərəkət edir, ya da Azərbaycanın sözüylə hərəkətləri bir-birinə ziddir.

Turan: Rusiya ilə Ukrayna arasında davam edən müharibədə Krım yarımadası əsas cəbhələrdən biri halına gələrkən proseslərin Qara dənizə yönələcəyini təxmin etmək mümkündür.Türkiyə Krımın Rusiya tərəfindən ilhaqını heç vaxt qəbul etmədi. Sizcə, Türkiyə bu proseslərdə nə etməlidir?

Bulut: Əslində Qara dəniz və Krımın taleyi NATO-nun dəstəklədiyi Ukrayna ilə Çin və İranın dəstəyini alan Rusiya arasındakı müharibənin gedişatına bağlıdır. İndiyə qədər Türkiyənin bütün bunlarla bağlı etdiyi təşəbbüslər gərginliyi müvəqqəti də olsa, azaldıb. Ancaq hələ ki müharibədə sülhdən söhbət getmir. Gəmilərin Qara dənizə girməsi halında Rusiya Türkiyəni özünə hədəf seçə bilər. Belə olan halda Türkiyə nə edəcək? Onu da bilmirik.