Məhkəmə-hüquq sistemində islahatlardan nə qədər çox danışılırsa, bir o qədər pis işləyir

Bakı/02.04.22/Turan: Hüquqşünas Abdulla Əfəndizadə Vəkillər Kollegiyasını onun vəkil kimi fəaliyyətinə qəsdən mane olmaqda ittiham edərək məhkəməyə verib. Azərbaycan hüquqşünasları məhkəmələrdə müttəhimləri müdafiə etmək üçün Vəkillər Kollegiyasının üzvü olmalıdırlar. Lakin Əfəndiyev Kollegiyaya qəbul üçün imtahanları verərkən müxtəlif maneələrlə üzləşir. 2021-ci ilin aprelindən Azərbaycanın İnzibati və Ali məhkəmələrində onun 8 iddiasına baxılır. O, sınaq imtahanlarında iştiraka görə ondan 200 manata yaxın pul alınmasının səbəbinin izah olunmasını, şübhəli testlərlə imtahanların nəticələrinin ləğvini və ona dəymiş 200 min manat məbləğində mənəvi ziyanın ödənilməsini tələb edir. Martın 15-də keçirilmiş şifahi imtahanda onun “uğursuzluğu” Əfəndizadənin son iddiasına səbəb olub. O, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində ədalətə nail olmaq niyyətindədir.

Abdulla Əfəndizadə Turan-ın müxbiri ilə söhbətində Azərbaycanın hüquq-məhkəmə sisteminin vəziyyəti barədə tənqidi fikirlər söyləyib.

Hakim korpusunda korrupsiya var, həm də az deyil. Bu barədə ədliyyə naziri Fikrət Məmmədov deyir. Nazir müsahibədə qeyd edib ki, Məhkəmə-Hüquq Şurasının fəaliyyət göstərdiyi müddətdə 225 hakim intizam məsuliyyətinə cəlb edilib, onlardan 16-nın məhkəmə səlahiyyətlərinə xitam verilib, 33-nün vəzifəsi kiçildilib və ya başqa işə keçirilib, 104-ü töhmət alıb və s. Korrupsiyaya şərait yarada bilən faktlara görə 43 hakim intizam məsuliyyətinə cəlb edilib, 13 nəfər tutduğu vəzifədən azad edilib, 9 nəfərin səlahiyyətlərinə vaxtından əvvəl xitam verilib, onlardan biri vəkil və vasitəçilik funksiyalarını yerinə yetirmiş məhkəmə əməkdaşı ilə birlikdə korrupsiyaya görə təqsirli bilinərək istintaqa verilib. Məhkəmənin iki əməkdaşı məhkəmə işində yardım göstərmək bəhanəsilə vətəndaşlardan pul aldığına görə həbs edilib. Ümumilikdə, 167 hakim mənfi motivlərlə, o cümlədən səlahiyyət müddətinin dayandırılması ilə əlaqədar fəaliyyətinin qiymətləndirilməsinin nəticələrinə əsasən intizam tənbehi qaydasında məhkəmə sistemindən kənarlaşdırılıb.

İşdən çıxarırlar, xəbərdarlıq edirlər, amma Azərbaycan yurisprudensiyasında  nöqsanlar azalmır. Niyə Ədliyyə Nazirliyi öz problemlərini həll etmir? "Hər il bir neçə hakim vəzifədən kənarlaşdırılır, amma əslində hakimlərin əksəriyyətini məhkəmələrdən çıxarmaq lazımdır. Azərbaycanda hakimlər müstəqil deyil. Onlar adətən məhkəmələrin sədrlərilə məsləhətləşdikdən sonra qərar verirlər. Fərq yalnız ondadır ki,  sədrlər hər bir işə müxtəlif şəkildə baxırlar. Amma, - Əfəndiyev hesab edir.

"Yalnız bir neçə hakim rüşvət almır. Apellyasiya Məhkəməsinin hakimi Namiq Cəfərovun adını çəkə bilərəm, mülki prosesləri aparır. Cəfərov ona rüşvət təklif edənlərə cinayət məsuliyyəti barədə xəbərdarlıq edir", - Əfəndizadə qeyd edib.

Prezidentin 03.04.2019-cu il tarixli "Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında" fərmanına əsasən Mülki- Prosessual Məcəlləyə 350-ə yaxın konseptual xarakterli dəyişiklik edilib. Bunlar ədalət mühakiməsinin keyfiyyətinin və səmərəliliyinin artırılmasına, süründürməçiliyin qarşısının alınmasına, daha sürətli məhkəmə çəkişmələrinin təmin edilməsinə, mümkün sui-istifadə faktlarının aradan qaldırılmasına yönəlib.

Bu fərmandan sonra məhkəmə praktikasında nə dəyişib? Əfəndizadə hesab edir ki, məhkəmə praktikasında bəzi dəyişikliklər korrupsiyanın xeyrinədir, iclasların müttəhim və müdafiə tərəfi olmadan keçirilməsinə imkan verir. Belə ki, Ali Məhkəmədə prosesdə iştirak etməmək olar. İstərsən əgər, hakimlər işə sənədlərdə baxaraq qiyabi hökm çıxararlar. Oktyabrın 1-dən isə Ali Məhkəmə tərəfləri məhkəməyə çağıra da bilər, çağırmaya da. “Apellyasiya Məhkəməsində hakimlər məhkəmə iclası iştirakçılarının yanında, yerindəcə öz aralarında müzakirə edərək qərarı müəyyən etmək üçün müşavirə otağına getməyə bilər. Bu, əlbəttə ki, qərəzsizlik prinsipinə ziddir”.

2019-cu ildə Prezident İlham Əliyev Vəkillər Kollegiyasını vəkillərlə hakimlər və hüquq-mühafizə orqanları əməkdaşları arasında qeyri-prosessual münasibətlərin qarşısının alınması üzrə tədbirləri gücləndirməyə çağırıb.

E-huquq.az bildirib ki, Vəkillər Kollegiyasının sədri Anar Bağırov Vəkillər Kollegiyasından çıxarılmış bəzi vəkillərin tənqidlərini rədd edir. O, “son 10 ildə Vəkillər Kollegiyası ilə hüquqi mübahisəsi olan bəzi hüquqşünasları" pisləyir. Bağırov deyir: “Onlar son illər ölkədə vəkillik sahəsində aparılan və cəmiyyət tərəfindən alqışlanan  islahatları, uğurları görmək istəmirlər. Onlar Azərbaycan vəkilliyini monstr təşkilat kimi təqdim edirlər. Real vəziyyəti bilməyən adam fikirləşər ki, Azərbaycanda müstəqil vəkillik yoxdur. Müstəqil Vəkillər Kollegiyasının qanuni qaydada seçilən sədri kimi, vəkillərimiz adından bu cür cəhdləri şiddətlə qınayıram, şanlı ölkə vəkilliyinə və vəkillərinə hörmətsizlik və sayğısızlıq kimi qəbul edirəm”.

Abdulla Əfəndizadə hüquqşünasların Vəkillər Kollegiyasının ünvanına tənqidlərini dəstəkləyir. “Əgər vəkillər mətbuatda Məhkəmə-Hüquq Şurasını və Ədliyyə Nazirliyini tərifləyirlərsə, bilin ki, onlar savadsızdır və rüşvət alır. Hətta prezident də “bəzi vəkillər” haqda belə deyib.

2000-ci ilə qədər, ədliyyə naziri Südabə Həsənovanın vaxtında hüquqşünaslar məhkəmələrdə işləmək üçün lisenziya almalıydılar. Nazir F.Məmmədov lisenziyanı ləğv etdi və vəkillik haqqında qanuna dəyişiklikdən sonra vəkillik fəaliyyətilə məşğul olmaq hüququ ancaq Vəkillər Kollegiyasının üzvlərinə verildi. Vəkillər Kollegiyasının sədri Anar Bağırovun vaxtında (2017-ci ildən) savadlı, təzyiqlərə davam gətirməyə qadir, siyasi proseslərdə iştirak edən vəkillər müxtəlif bəhanələrlə Kollegiyadan çıxarıldı və bununla da vəkillik fəaliyyətilə məşğul olmaq hüququndan məhrum edildi.

"Belə çıxır ki, müttəhimlərin savadsız qohumları onların maraqlarını təmsil edə bilər, hüquqşünas isə əgər Kollegiyanın üzvü deyilsə, edə bilməz. Tanınmış hüquqşünaslar Namizad Səfərov, Əlaif Həsənov, Camal Bağırzadə və bir çox başqaları Vəkillər Kollegiyasından xaric ediliblər. Vəkillər işsiz qalıb. Əvvəllər biz müttəhimləri dövlət tərəfindən tutulmuş vəkil statusunda müdafiə etmək istəmirdik. İndi vəkillər dövlət tərəfindən təyin edilmiş vəkillər kimi prosesə düşməyə çalışırlar ki, üçsaatlıq məhkəmə işinə görə 18 manat qazansınlar", - Əfəndizadə gileylənib.

Məhkəmə proseslərini müşahidə edənlər bilirlər ki, məhkəmə zalında prokurorlar, yəni dövlət ittihamı tərəfi çox vaxt özünü məhkəmə prosesinin əsas şəxsləri kimi aparırlar. Bəzən elə olur ki, hakimlər prokurorlarla açıq məşvərət edirlər. Niyə belədir?

"Əgər dövlət ittihamçısı müttəhimin günahını bəyan edirsə, hakim eyni qərarı çıxarır. Bəzən hakimlər azadlıqdan məhrumetmə müddətini prokurorun tələb etdiyindən daha az təyin edirlər. Azərbaycanda hakimlər dövlət ittihamını təsdiqləyən notariuslar rolunda çıxış edirlər. Hakimlər vəzifələrindən məhrum olacaqlarından qorxurlar", - o deyib.

Hüquqşünas Donqar Quşçu kəndində qətlə yetirilmiş qızın işi üzrə məlum prosesi misal çəkib - 18 aydır ki,  müttəhim istintaq təcridxanasında oturur, bu da özlüyündə qanunsuzdur. Vəkilin təkidi sayəsində hakim hökm çıxara bilmir, çünki müdafiə tərəfi müttəhimin günahsız olmasına dair təkzibedilməz sübutlar göstərir. Prokuror isə ittihamı qaldırmır, çünki o zaman rayon hüquq- müdafiə sistemi rəhbərlərinin zərbəsinə tuş gələcək. "Görəcəksiniz,  proses bitdikdə, bu vəkil Kollegiyadan çıxarılacaq. Bizdə məhkəmə prosesləri formal olaraq demokratikdir, mahiyyətcə isə Stalinin qanunsüz "üçlüyü"nün iclaslarını xatırladır.

Bu praktika ona gətirib çıxarır ki, hüquq fakültələrinin məzunları arasında ən prestijli iş prokurorluq sayılır. Bu sistemin işçiləri yüksək maaş alırlar. "Bəzən hakimləri və vəkilləri işdə pozuntulara görə çıxarırlar. Qanun prokurorların da cəzalandırılmasına icazə verir, amma mən prokurorun pis işə görə işdən çıxarıldığını eşitməmişəm. Əgər prokuror rəhbərliyin göstərişilə hakimdən günahsız adamın həbsxanaya salınmasını tələb edirsə, belə prokuror işdən çıxarılmayacaq".

Xalq arasında hesab edirlər ki, yuxarı instansiya məhkəmələri əksər hallarda aşağı instansiya məhkəmələrinin qərarlarını dəyişməz saxlayırlar. Bu, belədirmi? Əfəndizadə izah edib: Cinayət mühakimə icraatında 95% belədir, çünki qanunsuz həbsə görə hakimlər cəzalandırıla bilərlər. Yəni, rayon məhkəmələrinin hakimləri günahsız adamı həbs etmirlər, ona görə ki, bəraət almış vətəndaş müstəntiqə və hakimə problem yarada bilər. Mülki proseslərdə isə hökm ləğv edilə və təkrar istintaq üçün Apellyasiya Məhkəməsinə qaytarıla bilər, əgər proses tərəflərindən biri "güclüdürsə".

Hakimlər prosesin Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə gedib çıxacağından da ehtiyatlanırlar. Bəzən hakimlər narazı müttəhimlərə deyirlər ki, Avropa məhkəməsi onların iddiasını qəbul etməyəcək. Ancaq Azərbaycandan iddialar Strasbuqrda qəbul edilir, - hüquqşünas əlavə edib.  

Ötən il Azərbaycanda hakimlərin məhkəmələrdə dəfələrlə vəsatət təqdimatına görə vəkilləri cəzalandırmasına icazə verən qanun qəbul edilib. Apellyasiya Məhkəməsinin hakimi Namiq Cəfərov bu qərardan hiddətlənib və yazır ki, hakimlər vəkilləri əsassız vəsatətlər verdiklərinə görə cərimələyərkən qərarda izah etməlidirlər ki,  onlar vəkilləri hansı əsasla cəzalandırırlar. Cəfərov yazır: "Ola bilməz ki, vəkillər əsassız vəsatətlər versinlər, hakimlər isə əsassız qərarlar çıxarmasınlar".

Mətbuatda vəkil Qanqa İbrahimovun məhkəmə prosesinin gec açılması ilə bağlı  qəzəbləndiyinə görə cərimələnməsindən yazılıb. Buna görə hakim Elman Məmmədov vəkili 500 manat cərimə ilə cəzalandırıb.

Azərbaycanda məhkəmə proseslərinin sayı artır. Ədliyyə naziri deyir ki, bir hakim eyni zamanda 30-a yaxın proses aparır. Əfəndizadənin fikrincə, proseslərin inanılmaz dərəcədə artmasının səbəbi ölkədə cinayətkarlığın, əsasən də narkotik maddələrin dövriyyəsi sahəsində cinayətkarlığın artmasıdır. Azadlığa çıxan cinayətkarların sosial reabilitasiyası yoxdur. Cinayətlərin çoxu uşaq evlərindən işsiz və peşəsiz, layiqli yaşayışı olmadan küçələrə buraxılan məzunlar tərəfindən törədilir. Bir çox ədalətsiz məhkəmə qərarları vətəndaşları rayon səviyyəli məhkəmələrdən şikayət etməyə məcbur edir.

Əfəndizadənin Vəkillər Kollegiyasına iddiaları ilə bağlı Turan-ın sorğusuna bu qurumun hüquqşünas- müşaviri Səttar Məmmədov cavab verib ki, Kollegiya Əfəndizadənin iddiası üzrə bir neçə məhkəmə prosesində olduğundan məhkəməyə təzyiq etməmək üçün onun fikirlərini şərh edə bilmirlər. Proseslər başa çatdıqdan sonra Kollegiya öz fikrini bildirəcək.