Azərbaycanda QHT üzərində total nəzarət sistemi yaradılıb

Sual: 2013-cü ildən sonra Azərbaycanda QHT-lərlə bağlı qanunvericiliyə təxminən 26 dəyişiklik edilib. Bu dəyişikliklərin məzmunu nədən ibarətdir?  Bu dəyişiklikləri neçə kateqoriyaya ayırmaq olar? Hökumət QHT-lərin fəaliyyətinin genişləndirilməsində maraqlıdır? Yoxsa bu dəyişiklik və əlavələr  QHT-lərin fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasına yönəlmişdi?

Cavab:  Sual əslində özündə xeyli cavabı da ehtiva edir. 2013-cü ildə bu sahədəki qanunvericiliyə 22 dəyişiklik edilmişdi. 2014-cü ilin oktyabrında daha 4 dəyişiklik edildi. Amma bu dəyişikliklər təkcə QHT haqqında qanuna aid olmadı. Paralel olaraq “Qrant haqqında”, “Hüquqi şəxslərin qeydiyyatı və reyestri haqqında” qanunlara, İnzibati Xətalar Məcəlləsinə, dini birliklərlə bağlı  qurumların fəaliyyətinə dair qanunvericiliyə, Cinayət Məcəlləsinə də dəyişikliklər edildi. Haqqında danışdığımız 26 dəyişiklik ancaq bir qanuna aiddir. Bu sektoru tənzimləyən 8 qanunvericiliyə dəyişikliklər edilib. Bütün bu dəyişikliklərdə bir məqsəd aydın görünür. Bu da mövcud olan situasiyada fəaliyyəti mümkün qədər daraltmaqdan, nəzarəti artırmaqdan, faktiki könüllü olaraq birləşərək fəaliyyət göstərmək imkanını minimuma eindriməkdən ibarətdir. Bunu qısaca belə xülasə edə bilərik. Amma kateqoriyalara böldükdə son dəyişikliklər 2014-cü il fevralın 5-nə qədər, yəni qanun qüvvəyə minənə qədər Azərbaycanda qedyiyyatdan keçən QHT-lər və ictimai birliklərlə beynəlxalq təşkilatların yerli nümayəndəlikləri, filialların tabe olduqları hüquqi rejim eyni deyildi.  Beynəlxalq təşkilatlar daha çox dövlətlərarası müqavilələrlə tənzimlənirdi. Məsələn, ABŞ təşkilatları ilə münasibətlər dövlətlərarası  müqavilələrlə tənzimlənirdi. Həm də bunların fəaliyyətlərini əlaqələndirmək üçün Nazirlər Kabineti yanında humanitar komissiya bu işlə məşğul idi və ona da baş nazirin müavini Əli Həsənov rəhbərlik edirdi. Son dəyişikliklər bu qurumları da QHT-lər kimi ümumi prosedura tabe etdi. Son dəyişikliklər əvvəlki qanunvericilikdə olmayan hökumətlə saziş bağlamaq  müddəası dövrəyə girdi. Hökumət bu təşkilatlara da anlatdı ki, bu qurumlar da saziş bağlamadan fəaliyyət göstərə bilməyəcəklər. Üçüncüsü,  donorların qeydiyyat məsələsi qanunvericiliyə gətirildi.  Daha öncə sadəcə qrantların qeydiyyatı vardı.

Qrant alanlar QHT-lər idisə Ədliyyə Nazirliyində, kommersiya şəxslər idisə İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyində, dini təşkilatlar idisə Dini Komitədə qeydiyyatı arapılırdı.

Amma donorların qeydiyyatı qanunda nəzərdə tutulmamışdı. Bu dəyişiklik donor qeydiyyatını da gündəmə gətirdi. Daha bir dəyişiklik beynəlxalq mənbələrdən maliyyələşən qrantların icrası zamanı xidməti müqavilələrin də qeydiyyatdan keçirilməsi idi. Deməli, həm qrant müqaviləsi, həm xidməti müqavilə,  həm donor qeydiyyatdan keçməli idi. Bu isə total nəzarət sisteminin yaradılması demək idi. QHT-lərin fəaliyyətini siyasi idarəetməyə tabe etmək idi. Ədliyyə Nazirliyi qərar versə işləmək olar, verməsə yox. Hüquqi prosedur siyasi mülahizədən aslılığa gətirilirdi. QHT-lərin ləğvi asanlaşdırıldı. İki xəbərdarlıq kifayət edirdi ki, məhkəmə QHT-nin ləğv olunmasını mübahisələndirə bilsin.

2014-cü  və 2015-ci illərdə xarici təşkilatlardan qrant almaq mümkün olmayıb. İndi ölkə iqtisadiyyatında mövcud durum yarandıqdan sonra ölkə daxilində verilən qrantların həcmi azalıb.

Sual:Hazırda mövcud qanunvericiliklə QHT təşkilatları azad, fəaliyyət göstərə bilərmi, yoxsa qanunvericiliyə hansı dəyişikliklər edilməlidir?

Bu qanunvericiliklə hüquqlar məhdudlaşdırılıb. Özü də balanslı məhdudlaşdırılmayıb. İnsan hüquq və azadlıqların əsassız olaraq zəruri olandan artıq məhdudlaşdırılıb. Bu da belə nəticəyə gətirir ki, bu qanunvericiliklə vətəndaş cəmiyyəti əvvəlki kimi istəsə də işləyə bilməz. Yəni, indiki fəaliyyətlə QHT-lərin cəmiyyətə töhfə verməsi, nəzarət funksiyasını həyata keçirməsi mümkün deyil. İstənilən QHT-nin müstəqil maliyyə mənbəsi yoxdur, üzvlərinin ianəsilə bu problem həll oluna bilməz. Seçki proseslərini izləmək və s. proseslərdə nəzarət funksiyasını həyata keçirmək indiki imkanlarla faktiki mümkün deyil. QHT-lər hökumətin nəzarəti və diqtəsi altında olarsa nə hökumətə nəzarət edə bilər, nə də vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına tövfə verə bilər.

Ədliyyə Nazirliyi indi QHT-lərlə bağlı fəaliyyətlərinin yoxlanılması qaydası müəyyən edib və faktiki  Milli Məclisin səlahiyyətlərini mənimsəyib.  Bu qaydalar QHT-lər üçün  yeni vəzifələr yaradıb. Qanunda, qurumun Nizamnaməsində belə tələblər olmadığı halda nazirlik öz tələblərini diqtə edir. Ədliyyə Nazirlyinin isə belə hüququ və səlahiyyəti yoxdur.

Sual: Hökumət rəsmilərinin bəyanatları var ki, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinə ictimai birliklərə iradə dəyişib. Real həyatda bu hiss edilirmi?    

Cavab:  QHT-lərə əlverişli fəaliyyət yaradılması haqda bəyanatları iki istiqamətdə dəyərləndirə bilərik. Bir qanuunvericilik sahəsində, ikinci də praktik vəziyyətdə. Qanunvericilik sahəsində ən son dəyişiklik  2015-ci ilin dekabrında olub. Həmin dəyişiklik daha da məhdudlaşdırıcıdır. Ondan da öncə olan bütün məhdudlaşdırıcı dəyişikliklər qüvvədədir. Deməli, qaninvericilik istiqamətində hər hansı təşəbbüs olmayıb. Bununla bağlı iradə dedyimiz də yoxdur, parlament müzakirəsi də  olmayıb. Qanunda da hər hansı yumşalma yoxdur.

Bütün bu problemlərin yaranma səbəbi 2014-cü ildə Ağır Cinayətlərə dair İstintaq İdarəsində başlanan bir cinayət işidir. Həmin cinayət işi qüvvədədir və həmin cinayət işinin beynəlxalq təşkilatlara aid olan hissəsi olduğu kimi yerindədir. Bununla bağlı 38 hüquqi və fiziki şəxsin bank hesabına həbs qoyulub. Bu həbslər götürülməyib, adına vergidən yayınma qoyulub. Halbuki, bağlanan dövlətlərarası sazişlərdə bu vəsaitlərin ƏDV-dən kənar olduğu vurğulanır. Bəzi hesablardan həbslər götürülsə də vergi ödənilməsi qüvvədə qalır və bu da hər hansı yumşalmanın olması anlamına gəlməz. Bəyanatlara gəlincə, bunlar imitasiya xarakterlidir. Qismən də Hasilat Sənayesində Şəffaflıq Koalisiyasına aid QHT-lərin vəziyyətini düzəldən, bəzi QHT-lərin istintaq tərəfindən götürülən sənəd və avadanlıqlarının qaytarılması olub. Bu tip yumşalmalar var. Amma bunun heç biri nə cinayət işinin ləğvinə, nə şəxslərin bəraətinə, nə də süni cinayət işi açanların məsuliyyətə cəlb edilməsinə yönəlməyib.

Sual:  Beynəlxalq donorlar qrantlar ayırıblar. Onların neçə faizi hökumətə, neçə faizi müstəqil hesab edilən QHT-lərə verilib. Qrantı alanlardan bəzilərinə cinayət işi qaldırılıb. O birilərin öhdəliyi ya yoxlanılmayıb, ya da nəzarətdən kənar qalıb.     

Cavab:    Beynəlxalq qrantların bölgüsünə gəlincə, tam rəqəmlər olmasa da Amerika İnkişaf Agentliyinin son hesabatları iki il öncə idi. Agentlik o zaman Azərbaycan üzrə ayırdığı qrantların 85%-dən çoxunu dövlət qurumlarına ayırdığını bildirir. 15% vətəndaş cəmiyyəti institutlarına ayrılıb. Burada söhbət 300 milyon dollardan çox bir həcmdən gedir. Həmin 300 milyon dolların 250 milyon dollarının hökumətə verilməsi deməkdir. Mən bir donorun adını çəkdim. Bundan əlavə, Avropa Komissiyası, Almaniya İnkişaf Agentliyi və bu tip digər beynəlxalq donorlar var.

Bu hücumlar vətəndaş cəmiyyətinin bütün istiqamətlərinə yönəlmədi, insan hüquqları, azadlıqları  və demokratiya, eləcə də media azadlığı istiqamətlərinə daha çox yönəlib.

Sual: “Beşinci kolon” məsələsi ortaya çıxır. Indi bunu necə dəyərləndirmək olar?

Cavab:    Ölkədə inqilab olacağı ilə bağlı mətbuata  informasiya ötürənlər özləri də bilirdilər ki, belə gerçək yoxdur. Nə Azərbaycanda həmin situasiya var, nə Azərbaycan hökumətinə elə sərt basqılar var. Donorlar hökumətlə daim dialoqda olurlar. Ölkədə vəziyyəti sifarişli mətbuat gərgin göstərmək istəyirdi. Mahiyyət etibarilə hamı bilirdi ki,  bu, qurma oyundur.  Bu, gerçək idisə media yox, hüquq-mühafizə orqanları bunu araşdırmalı idi. Həmin vaxt tutulanlar buraxıldılar. Bu, daha çox Rusiya ilə Qərbin arasında başlanan “sürtüşmənin” təsiri olaraq Azərbaycanın vurulması idi. Vətəndaş cəmiyyətinin yaşadığı problemin əsas səbəbi Qərb- Rusiya münasibətlərindən qaynaqlandı.

Sual: Beynəlxalq donorları 2009-cu ilə qədərki həddə gətirmək üçün üçün nə etməliyik?

Cavab:  Legitim olmayan normalar qanunvericilikdən çıxarılmalıdır. Ya da yeni qanunveririlcik yaradılmalıdır. Buna siyasi iradə olmalıdır.  

Vətəndaş cəmiyyəti nəzarət funksiyası ilə həm də hökumətə yardım funksiyasını yerinə yetirir. Hökumətin görmədiyi, əli yetmədiyi problemləri gündəmə gətirir. Hökumətin o istiqamətə yönəlməsinə və möhkəmlənməsinə yardım edir. Normal hökumət dərk etməlidir ki, vətəndaş cəmiyyəti ona xidmət edir.

Sual: Hökumət də QHT-lərə DDŞ vasitəsilə qrantlar ayırır. Bunlar fəaliyyətin genişlənməsinə təsir edirmi?

Cavab:   QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurası yaradılanda da bu fikirdə olmuşam ki, dövlət hər hansı şəkildə işə müdaxilə etməməlidir. QHT-lərə fəaliyyət üçün hüquqi şərait yaratmalıdır. Dövlətin daha önəmli yerlərə sərf etməli pulu hansısa QHT-yə sərf etməsi yanlış yanaşmadır. Ya buna yenidən baxmaq lazımdır, ya da onlara vəsait ayrılmamalıdır.