Samir Əliyev: İqtisadiyyatın dollarlaşması öz həllini tapmalıdır

Azərbaycanın hazırkı maliyyə-bank sistemindəki durum necədir, ölkə iqtisadiyyatının inkişafına təkan verə bilərmi?

Biz bilirık ki, neft dəyərdən düşəndə əsas zərbə bank sektoruna dəydi. Həm də bank sektoru iki devalvasiya ilə üzləşdi. Bir tərəfdən bankların kapitallaşmasında pisləşmə halları baş verdi. Banklar kapital itkisinə məriuz qaldılar. Bunu “Bankstandart”ın nümunəsində gördük, digər banklar da var ki, analoji duruma düşüblər. Eyni zamanda bank sektorunda dollarlaşmanın həcmi artdı, əhali əmanətlərini kütləvi şəkildə dollara çevirdi. Hazırda əmanətlərin 90%-i dollarla saxlanılır. Kredit qoyuluşunda dolların həcmi 60%-dir. İnsanların bir çoxu əmanətlərini banklardan geri çəkdilər.Beləliklə bankların kreditləşməsi də məhdudlaşdı. Nəticə ona gətirib çıxardı ki, bankların gəlirləri azalıb, xərcləri artıb. Artıq əməkdaşların və stukrturların ixtisarları başlayıb. Əməkdaşların və sturkturların ixtisarı zərəri azaltmaq istəyilə bağldıır.

Azərbaycana səfərə gələn Beynəlxalq Valyuta Fondnunun missiyası belə bir bəyanatla çıxış etdi ki, Azərbaycan ilk növbədə bank sisteminə fikir verməlidir. Bankların sağlamlaşdırılması üçün nə edilməlidir?

Ölkənin maliyyə dayanıqlığı üçün bankların qorunması çox vacibdir. Vaxtında bankların düzgün kreditləşmə siyasəti aparmaması, “parnik bankları” funksiyasını yerinə yetirməsi, ucuz neft pullarından istifadə etməsi gətirib ona çıxarıd ki, indiki situasiyada bankların dayanqılıq səviyyəsi çox aşağı düşüb. Hökumət bankları xilas etmək üçün bəzi addmlar atmalıdır. Əvvəla, dollarla götürülən kreditlər həllini tapmalıdır. Devalvasiyadan sonra ödəniş iki qat artıb, bundan həm vətəndaş, həm də bank  ziyan çəkir. Banklar kreditləri ala bilmir,  krediti ala bilmədiklərinə görə də öz əmanətçiləri qarşısında öhdəliklərini yerinə yetirə bilmirlər. Ona görə də ilk növbədə bu istiqamətdə kompensasiya ödəməlidir. Bankların kapitallarının sağlamlaşdırılması istiqamətində addım atmalıdır. Xeyli bankların toksik aktivlərinin həcmi artıb. Üçüncüsü yaxşı olardı ki, dövlət bankların kapitalında iştirak payı əldə etsin. Yəni, dövlət 5-10% paya sahib olmaqla banka dəstək verə bilər. Gələcəkdə payını satmaqla qoyduğu pulu qaytara bilər. Bu addımlar atılarsa və ən əsası Mərkəzu Bank bankları manat kütləsilə təmin edərsə, bu banklar üçün əhəmiyyətli dəstək ola bilər.

Bəzi sahibkarlarla söhbətlər olub, onlar bir trəfdən vergini ödəyə bilmirlər,  digər bir tərəfdən isə dollarla banklardan götürdükləri kreditləri qaytara bilmirlər . Digr tərəfdən isə hökumət qiymətləri artırmağa imkan vermir. Qeyri-mütənasiblik yaranıb, bununla bağlı hansı işlər görülməlidir?

Azərbaycan banklarında kredit faziləri yüksəkdir və bunu sübut etməyə ehtiyac da yoxdur. Neft gəlirləri dövründə bu çox yüksək idi. Bu da biznesin yükünü artırır. Buznes uzun müddət neft gəlirləri fonunda rentabelliyə malik olub. Odur ki, yüksək faizlə kreditin götürülməsi problem yaratmayıb. Amma indi insanların alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşüb. Buna görə də biznesdə rentabellik kəskin aşağı enib. Bundan irəli gələrək də kreditlərin qyatarılamsında ciddi problem yaranıb. Digər tərəfdən qiymətlərin süni şəkildə qaldırılmasının qarşısı alınır. Bunun özü də düzgün yanaşma deyil. İnzibati yolla qiymətlərin qarşısnın alınması gətirib ona çıxardı ki, idaxl azaldı, sahibkarlar daha ucuz məhsula üz tutdular, daha keyfiyyətsiz mal gətirməyə başladılar. Son nəticədə malların çeşidi aşağı düşdü. Belə şəraitdə vergi şərt və dərəcələri yumşaldılmalıdır ki, bu situasiyada sahibkarlıq inkişaf edə bilsin.

Ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün bir sıra ekspertlər hesab edirlər ki, idxalda monopoliyalar aradan qaldırırlmalıdır. Sizcə hazrda bu sahədə durum necədir?

İdxalda monopoliyanın aradan qaldırılması çox vacib şərtdir. Bu həm də ölkəyə rəqabətlilik qaydasında mal gətirmək deməkdir. Bizdə bir neşə əmttələr var ki, eyni mənbədən paylanır, odur ki, burada qiymət ucuzlaşmasından söhbət belə gedə bilməz. Devalvasiya sonrası  bu məsələ daha da aktuallaşdı. Hökumət bununla bağlı müəyyən addımlar atdı, rəsmiləşdirmələr etdi, sənədləşmə işlərində müəyyən yumşalmalar var. Amma hələ ki, bu sahədə fiundamental dəyişmədən danışmaq çox tezdir. Bu iş sistemli aparılmadığından bir çox müsbət addımlar mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Bəzi mal qrupları var idi ki, onlar ölkəyə rüsumsuz daxil olurdular. Bunlar fəsadlara səbəb olurdu və həmin fəsadları yaradan da məsələyə tam kompleksl şəkildə yanaşılmamasıdır.  

Ölkədə manatın durumu necədir?, Bir çox ekspertlər ölkədə manat qıtlığı yaşadığını bəyan edirlər.

Ümumən devalvasiyadan sonra Mərkzi Bank manat kütləsini məhdudlaşdırmağa başladı. Bu ona görə məhdudlaşdırırdı ki, Mərkzi Bank bazara dollar çıxarırdı, əvəzində manat alırdı. Bu manat ölkə iqtisadiyyatına çox təəssüf ki, qayıtmadı. Çünki bu banklar vasitəsilə qayıtmalı idi, banklar da kreditləşməni dollarla aparmağa üstünlük verdilər. Bunun nəticəsidir ki, Mərkəzi Bank manatı sıxıb əlində saxlayıb və iqtisadiyyata yönəltmir. Çünki, iqtisadiyata yönəltsə bir tərəfdən inflyaisya yarada bilər. Yəni, əhalinin əlinə pul düşər, xalqın alıcılıq qabiliyyəti artar və bu inflyasiya yaradar. İkinci cəhəti isə manata təzyiq məsələsidir. Manatın buraxılması gətirib ona çıxarar ki, banklar bu vəsaitləri dollar alışına  yönəldər,  nəticədə isə manatın devalvasiya ehtimalı daha da artar.

Digər tərəfdən dövlət büdcəsi xərcləmələrində də problemlər var, xərcləmələr azalır. iş yerlərinin sayı azalır.

Azərbaycan iqtisadiyyatında dövlət xərcləmələrinin rolu çox böyükdür. İnvestisiya məsələsində dövlət investisiyası həmişə üstünlük təşkil edib. İnvestisiyanın azaldılması ilk növbədə zərbəni regionlara vurur.Çünki böyük layihələr həyata keçirilirdi, iş yerləri açılırdı və bu vaəsitlər büdcəyə vergi olaraq qayıdırdı. İndi isə investirsiyaların məhdudlaşması iş yerlərinin, investisiyaların azalmasına səbəb oldu. Bunun nəticəsidir ki, bir tərəfdən Mərkəzi Bank manatı sıxıb saxlayıb, digər tərfdən büdcə iqtisadiyyata pul buraxmadığına görə manat qıtlığı hiss edirik.

Vəziyyətdən çıxış yolunu necə görürsünüz?

Təbii ki, bui məsələlər islahatlar tələb edir. Sturktur islahatları aparılmalıdır. Bu strateji bir addımdır. Bunlar orta müddətə hüsablanan addımdır. Yaxın vaxtlarda isə Mərkəzi Bank tərəfindən iqtisadiyyat manatla təmin edilməlidir. Fiksal baxımdan bu monopoliya aradan qaldırılmalıdır, yoxlamalar dayanmalı, rəqabət mühiti yaradılmalıdır. Sahibkarlığa dəstək verilməlidir, ucuz kreditlərlə təmin edilməlidir. Bu addrımlar atılarsa düşünürəm ki, burada nəticə əldə etmək olar.

Bu addımların atılması üçün dövlət qurumları arasında bir koordinasiya olmalıdır, yəni məs, Maliyyə Nazilriyi, Mərkəzi Bank, İtqisadiyyat Nazirliyi  arasında və s. Belə bir koordinasiya həyata keçirilirmi?

Təəssüf ki, belə koordinasiya görmək mümkün deyil. Bu gün ən azı monetar qurumlarla,  Mərkəzi bank, Maliyyə Nazirliyi, Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Paslatası ilə fiskal qurumlar olan Vergilər, Maliyy nazirılikləri arasında bir anlaşılmazlıq var. Bunların addımları bir-birinə bəzən zidd olur. Bu Mərkəzi Bankla Maliyyə Nazirliyi arasında xüsusilə özünü hiss etdirir. Mərkəzi Bank valyutanın sabitliyinə, inflyasiyanın olmamasına önəm verirsə, Maliyyə Nazirliyi maliyyənin ucuzlaşmasına, büdcənin icrasına önəm verir. Bu baxımdan koordinasiyaya ehtiyac var. Rəsmilər hətta belə təklif verdılər ki, Maliyyə Nairıliyi, Mərkəzi Bank və Maliyyə Bazarlaina Nəzarət Platası üzvlrədnn ibarət Maliyyə Şurası yaradıllsın. Amma çox təəsüf ki, bu məsələ həllini tapmadı, hələ də gündəm də qalmaqdadır.

Devalvasiya ilə bağlı durum nə yerdədir, bəzi ekspertlər yeni devalvasiyanın gözılənildiyini deyirlər Mərkəz Bank isə ilin sonuna kimi devalvasiya olmayacağını bildirir. Vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz?

Əvvəla onu deyək ki, Mərkəzi Bankın belə yanaşması doğru deyil. Əgər manat üzən məzənnə rejiminə keçibsə,  ən azı onu bazar müəyyən edirsə, buna görə  öncədən məzənnənin necə olacağı barədə fikir ifadə etmək düzgün deyil. Məsələnin ikinci tərəfinə gəlincə, bu gün Azərbaycan iqtisadiyyatında dollarlaşma səviyyəs yüksəkdir. Bankların əlində böyük həcmdə dollaralar var, əhalinin əlində çoxlu dollarlar cəmləşib, idxal azalıb, bunlar manata təzyiq azaldan amillərdir. Digər səbəblər də var, bunlar tədiyyə balansı mənfidir. Əgər mənfidirsə deməli milli valyuta təzyiq altında qalır. Neftin qiyməti qalxıb 50 dollar civarına gəlib. Halbuki devalvasiyadan sonra 40 dollara enmişdi. Bir də iyunun 14-də ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin qərarı oa bilər ki, iyunun 14-nə gözlənilir. Əgər FED dolların uçot dərəcəsini qaldırarsa bu dolların bahalaşmasına neftin ucuzlaşmasına təsir göstərəcək. Bu hal da manata təsir göstərə bilər, odur ki, tərəzinin bir gözündə devalvasiyanı əngəlləyən, digər gözündə devalvasiyanı şərtləndirən amillər var. Düşünüərm ki, yaxın müddətdə manat 150-165 intervalında “hərəkət” edəcək. Əgər FED uçot dərəcəsini qaldırmasa, ən azı payıza qədər manatın məzənnəsində elə bir ciddi dəyişiklik baş verməyəcək, yalnız cüzi faiz dəyişikliyi ola bilər.

Belə bir şəraitdə rəsmi Bakı BVF, “Dünya Bankı” və EBARD missiyalarını Azərbaycana dəvət edərək danışıqlar aparırlar. Bu danışıqlar hansı nəticə ilə başa çata bilər. Azərbaycana yeni kreditlər yönəldilə bilərmi?

Azərbaycan əvvəllər də Dünya Bankından, BVF-dan kreditlər alıb. Dünya Bankından alınan kreditlərin həcmi 3 milyard dollardan çoxdur. Bu qurumların əsas şərtləri ölkədə islahatlar aparmaq tələbi olub. Ölkənin maliyyə durumu yaxşı olanda hakimiyyət bu tələblərdən imtina etdi, daha çox infrastruktur layihələrinə önəm verdi. İndi həm TAP-ın, həm TANAP-ın tikintisilə bağlı pula eyhtiyac var, ona görə, danışıqlar gedir. Yenə də əsas şərt islahatların aparılmasıdır. Özəlləşdirmə ilə bağlı qərarı da təsadüfi saymıram, bu həmin danışıqlardan irəli gələn tələbdir.Çox güman ki, müəyyən addımlar atılacaq, ən azı hökumət bununla bağlı addımlar atmaq niyyətindədir. Amma bu hansı addmlardır onu gələcək göstərəcək.

Necə hesab edirsiniz, indiki siyasi komanda ilə bu addımları atmaq mümkün olacaqmı, yoxsa bu bir imitasiya olacaq?

Təbii ki, hakimiyyət bu yöndə addım atmaq niyyətini bildirib, ilin əvvəlindən bəzi addımlar atıldı, amma neftin dəyərinin 50 dollara qalxması yenə də hakmiyyətdə bir arxayınlıq yaratdı. Bu məqam isə bunu deməyə əsas verir ki, neft 60-70 dollara qalxarsa islahatlar gündəmdən çıxa bilər. Hər bir halda hökumət anlayır ki, ilahatlara getmək lazımr, gedilmədiy halda ölkənin böhrana düşəcəyini bildirirlər. Müəyyən atılsa da hələ ki, bunlkarın findamental addımlar olduqları görünmür.