Azərbaycan ənənəviliyi: gender bərabərsizliyinin səbəbi kimi

8 Mart Beynəlxalq Qadınlar Günüdür. Qadınların kişi zülmündən azad edilməsinin şanlı tarixinə baxmayaraq, bu gün Azərbaycan ənənəvi olaraq "zərif cins"in əhalinin ən pis kateqoriyasına aid edildiyi ölkələr siyahısındadır. Bunda həqiqi gender bərabərliyi üçün çox şey etmiş dövlətin günahı azdır. Yaranmış qeyri-bərabər ictimai münasibətlərdə qadınların ailədə və dövlətdə yeri barədə müsəlman təsəvvürlərilə Azərbaycan mentaliteti günahkardır.

Dövlətlə münasibətdə qadınların yeri

Azərbaycanda qadınlar kişilərdən bir qədər çoxdur. Mütləq rəqəmlərdə nisbət belədir: ölkənin 2 474 697 vətəndaşından 15 yaşınadək oğlanlar 1312116, qızlar 1162687 nəfərdir.  Bu əhali qrupundakı rəqəmlər gənc ailələrdə oğlan uşaqlarının doğulmasına üstünlük verildiyini göstərir. Ancaq ölkədə qızların doğulmasının qarşısını almaq üçün  abort edilməsi qanunla cəzalandırılır. 14 yaşdan yuxarı və 65 yaşdan kiçik qrupda (7 503 337 nəfər) kişilər 3 690 286, qadınlar 3 813 051 nəfər təşkil edir.  Azərbaycanda qadınlar, dünyanın hər yerində olduğu kimi, kişilərdən daha çox yaşayırlar. 64 yaşdan yuxarı əhali qrupunda (687 842 nəfər) kişilər 249 475, qadınlar 438 368 nəfərdir.

Martın 5-də Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi qadın bayramı ərəfəsində ölkədə gender rifahına dair ənənəvi hesabat dərc edib. 2023-cü ilin məlumatına görə, Azərbaycanda qadınlar ölkə əhalisinin 50,2% - ni təşkil edir.

Olkənin ümumtəhsil müəssisələrində müəllimlərin 82,7 faizi, orta ixtisas təhsil müəssisələrində 79,4 faizini qadınlar təşkil edir. Ali məktəblərdə bu rəqəm 58,7 faizdir, həkimlərin isə üçdə ikisi qadındır. Ümumtəhsil müəssisələrində təhsil alanların 46,6 faizini, orta ixtisas təhsili müəssisələri tələbələrinin 62,5 faizini, ali təhsil müəssisələri tələbələrinin isə yarısını qızlar təşkil edir.

Ölkədə elmi işçilərin 59,2 faizini qadınlar təşkil edir. Son 10 ildə onlardan elmlər doktoru elmi dərəcəsi olanların sayı 1,6 dəfə, fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi olanların sayı isə 1,5 dəfə artıb. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvlərindən 7-i, müxbir üzvlərindən isə 9-u qadındır.

Məşğul əhali arasında qadınların sayı 47,9 faiz təşkil edir. Dövlət qulluğunda çalışanlar arasında qadınların xüsusi çəkisi 29,4 faiz, fərdi sahibkarlar arasında isə 22,7 faizdir.

Deputat korpusu arasında qadınların sayı  artır. Əgər 1990-cı ildə bütün deputatların 4,3 faizini, 2000-ci ildə 10,7 faizini qadınlar təşkil edirdisə, bu gün ölkədə qadın deputatların 17,9 faizə çatıb. Bir neçə ildir ki, parlamentin sədri Sahibə Qafarovadır. Azərbaycanın birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevadır.

Nəqliyyat vasitələrinin idarə olunması üçün sürücülük vəsiqəsi alan qadınların sayı artır. Belə ki, sürücülük vəsiqəsi alanların ümumi sayında qadınların xüsusi çəkisi 2008-ci ildə 4,6 faiz, 2023-cü ildə 12 faiz təşkil edib.

Azərbaycanda ümumi seçki hüququ 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən (1920-ci ildə Sovet Rusiyası ordusu tərəfindən devrilmiş) tətbiq edilib. ABŞ-da isə qadınlara seçki hüququ 1920-ci ildə verilib.

Çağdaş Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına, Azərbaycan Respublikasının yeni Ailə Məcəlləsinə, eləcə də Azərbaycanın tərəfdar olduğu beynəlxalq konvensiyalara əsasən, kişilər və qadınlar bərabər hüquq və azadlıqlara malikdirlər, qanunvericilik qarşısında bərabərdirlər. Konstitusiya gender əlamətləri üzrə ayrı-seçkiliyi qadağan edir. 1995-ci ildə Azərbaycan qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında BMT Konvensiyasını imzalayıb. 2006-cı ildə Azərbaycan parlamenti "Gender (kişi və qadınların) bərabərliyinin təminatları haqqında" qanun qəbul edib. Qanuna əsasən, qadınlar və kişilər işə qəbul, karyera yüksəlişi və əməkhaqqı səviyyəsində bərabər hüquq və vəzifələrə malikdirlər. Cənubi Koreyada bu günə qədər qadınlar eyni iş üçün kişilərə nisbətən 37% az maaş alırlar.

Gender kontekstində cəmiyyətin ənənəviliyi

Gender bərabərliyi baxımından mütərəqqi qanunvericiliyə baxmayaraq, ənənəvi dəyərlərə meylli Azərbaycan əhalisi, xüsusilə kənd əhalisi qadınların ailə, cəmiyyət və dövlətdəki yeri barədə müsəlman təsəvvürlərinə sadiq qalır.

Xarici müşahidəçilər obyektiv qiymətləndirmə aparırlar. Tarixən belə olub ki, azərbaycanlı qadınlar ailədə və cəmiyyətdə ətrafdakı bütün islam dövlətlərində olduğundan bir qədər çox hüquqa malik olublar. Bu, digər mədəniyyətlərin və dinlərin çox güclü təsiri səbəbindən mümkün olub.

Suzan Rotman 2013-cü ildən Bakıda yaşayır, ingilis dilindən dərs deyir. Öz təəssüratlarını EurasiaNet ilə bölüşüb. "Bakı küçələrində, işdənkənar gündəlik vəziyyətlərdə,  hələ də mütləq kişilər dünyasıdır. Məndə qadınların təqib edilməsilə bağlı yaranan təəssürat azərbaycanlı qadın rəfiqələrimdən və tanışlarımdan eşitdiyim hekayələrdən yaranır. Azərbaycanlı rəfiqələrimin və özümün rastlaşdığım ən alçaldıcı rəftar qadını yanına çağırmaq tərzidir. Kişilər bunu pişikləri cəlb etmək üçün istifadə olunan eyni səs yığınının köməyilə edirlər. Bundan əlavə, kişilər özlərini həddindən artıq açıq apara bilir, çox vaxt heç tanımadıqları qadınları öz avtomobillərinə çağırırlar", - Suzan Rotman Azərbaycandakı həyatından nümunələr gətirərək deyir.

Kişilərin bu cür davranışı elə mühit yaradır ki, qadınlar hava qaralandan sonra evdən çıxmamağa məcbur olur. Qanunla istədikləri hər şeyi etmək hüququna malik olsalar da, qadınlar küçəyə çıxarkən üzləşəcəkləri təqib səbəbilə evdə qalmağa üstünlük verirlər.

O deyir ki, azərbaycanlı həmkarlarının fikrincə, evli kişi cəmiyyət nöqteyi-nəzərindən nikahdankənar münasibətlərə malik ola bilər, qadın üçün isə bu cür davranış qadağadır. Bundan əlavə, belə hesab olunur ki, qadın ailənin qorunması naminə ərinin xəyanətilə barışmalıdır.

"Qadınların əksəriyyəti oynayır... ənənə ilə onun üzərinə qoyulmuş ana, həyat yoldaşı, bacı və qız rolunu. Onlar kişiyə münasibətdə ikinci dərəcəli mövqe tutmağa məcburdurlar və çoxları öz qabiliyyətlərini və istedadlarını inkişaf etdirə bilmirlər. Paradoksal olsa da, respublikanın birinci xanımı Mehriban Əliyeva Azərbaycan cəmiyyətinin ən yüksək eşelonunda görkəmli yer tuta bilib. Ancaq əksər biznes və siyasət sahələrində, rəhbər postlarda, xüsusən hökumətdə çox az qadın var", - S. Rotman qeyd edib.

Azərbaycan cinsi əlamətə  görə selektiv abortların sayı üzrə dünyada  ikinci yerdədir (Çindən sonra). Qadınlara qarşı şiddətli zorakılıq halları mütəmadi olaraq ictimaiyyəti sarsıdır, xüsusən də qurbanlar yetkinlik yaşına çatmayan və dəfələrlə təcavüzə məruz qalmış qadınlar olanda. Qadınların, eləcə də keçmiş həyat yoldaşlarının qısqanc ərlər tərəfindən öldürülməsi, ailə üzvlərinin "uyğunsuz davranışlarından" xəbər tutan oğulların və qardaşların ana və bacılarını öldürməsi Azərbaycanın cinayət salnaməsində tez-tez rast gəlinən cinayətlərdir. Hər il valideynlərin qanunu pozub gənclərin gələcəyini onların iştirakı olmadan həll edərək zorla erkən evlilik və ya gələcək evlilik haqda əlbir olması ilə bağlı bir neçə şokedici hadisə məlum olur. İctimai təşkilatlar, (onların arasənda ən fəalı Uşaqlar Birliyidir - sədr Kəmalə Ağazadə) bu hadisə barədə gənclərin qohumlarından və qonşularından öyrənərək polisə məlumat verirlər və qanunsuz nikahlar ləğv edilir. K.Ağazadə sosial şəbəkələrdə aktiv fəaliyyət göstərir, uşaqların  gələcəyi üçün valideynlərin məsuliyyətini təbliğ edir. O, telefonla qanun pozuntuları barədə məlumat alır və öz ünvanına təhqir eşidir.

İctimaiyyətin çoxsaylı müraciətindən və Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin vəsatətindən sonra 2024-cü ilin fevralında ailə zorakılığına görə cəza sərtləşdirilib. Məişət zəminində iqtisadi xarakterli qanunsuz məhdudiyyətlərin tətbiqi yüz manatdan üç yüz manatadək məbləğdə cərimə edilir. Məişət zəminində psixi zorakılığa görə üç yüz manatdan beş yüz manatadək cərimə tutulur. Yuxarıda göstərilən hərəkətlərin təkrar törədilməsinə görə cəza 700 manatdan tutmuş inzibati həbsə qədər artırılır. Qanun məişət zorakılığı qurbanlarına pulsuz hüquqi yardımın göstərilməsi qaydalarını müəyyənləşdirir.

Hüquq- Müdafiə Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov cəmiyyətdə mövcud gender stereotiplərini və polis və məhkəmələrin ailədaxili münaqişələri həll etmək yox, ört-basdır etmək kimi zərərli praktıkasını qeyd edir.  "Məhkəmə praktikasında azadlıqdan məhrumetmə tələb etməyən alternativ cəzaların seçilməsi, habelə sülh sazişlərinin bağlanması moda tendensiyasına çevrilib. Ümumilikdə,  həbsxanaları boşaldan müsbət bir tendensiyadır. Ancaq bəzi hallarda bu, işə yaramır və ev təcavüzkarına cəzasızlıq hissi aşılayır. Bildiyim bir hal var, qadın işi məhkəməyə qədər gətirdi və əri üçün şərti cəzaya nail oldu və bu, ev tiranının əl-qolunu effektiv şəkildə nizama saldı. İndiki halda da işləyə bilərdi", - hüquq müdafiəçisi deyib.

Azərbaycanda feminist hərəkatı fəaldır və güclənir. Artıq qadınlar zorakılıq və patriarxal stereotiplərlə barışmaq istəmirlər,  bir-birləri və kişilər arasında dəstək tapırlar. Qadınlar və kişilər tez-tez polis tərəfindən yatırılan küçə etirazları keçirirlər. Azərbaycanda feminizm monolit hərəkat deyil, bir-birinin fəaliyyəti haqqında təsəvvürə malik ayrı-ayrı qruplardır. Onlar birlikdə aksiyalar təşkil edirlər, əməkdaşlıq edirlər, lakin qadın hüquqları uğrunda mübarizə metodları barədə öz təsəvvürlərinə uyğun hərəkət edə bilirlər.

Qadınların dövlət idarəçiliyinə həqiqətən cəlb edilməsinin həlli

Avropa Şurasının insan alverinə qarşı mübarizə orqanı Azərbaycanı insan alveri qurbanlarının aşkar edilməsi prosesini yaxşılaşdırmağa, onların kompensasiya və digər hüquqi müdafiə vasitələrinə çıxış imkanlarını genişləndirməyə çağırır. Bununla yanaşı, qurum Azərbaycan üzrə 2023-cü il tarixli hesabatında insan alverinə qarşı mübarizə üçün qanunvericilik, institusional və siyasi bazanın inkişafında, məlumatlılığın artırılmasında və müvafiq mütəxəssislərin hazırlanmasında müsbət dinamika barədə bildirir.  İnsan alveri faktları üzrə dair hökmlərin sayı artıb. Bununla belə, AŞ orqanı insan alveri qurbanlarının hüquqi yardıma, əmək bazarına çıxış imkanlarını yaxşılaşdırılması və onların sosial-iqtisadi inteqrasiyası üçün daha aktiv hərəkətlərin lazım olduğunu göstərir. Həmçinin hüquqi müdafiə vasitələrinə çıxış imkanlarının yaxşılaşdırılması tövsiyə olunur.

Qurumun sənədində deyilir: "Azərbaycan əsasən insan alveri qurbanlarının mənşə ölkəsidir, eyni zamanda müəyyən dərəcədə təyinat ölkəsidir".

Qadın Hüquqlarını Müdafiə Cəmiyyətinin sədri Novella Cəfəroğlu gender probleminin həllində dövlətin səylərinin olduğunu deyir, lakin hələ də həll olunmamış məsələlərin qaldığını qeyd edir. O, dövlət idarəçiliyində qadınların iştirakı üzrə minimal kvotaların tətbiqinə tərəfdardır.

"Problem ondadır ki, parlamentdə, eləcə də bələdiyyələrdə rəhbər vəzifələrdə çox az qadın var. Ancaq qeyd edim ki, ən yaxşı bələdiyyələr məhz rəhbərin qadın olduğu bələdiyyədir. Niyə Azərbaycan Skandinaviya ölkələrindən – qadınlar üçün kvotanın olduğu Norveçdən, Finlandiyadan nümunə götürməsin? Beynəlxalq standartların metodlarına uyğun işləməsin? 50x50 demirəm, heç olmasa 40x50 olsun. Qadın hüquqları, gender bərabərliyi barədə danışırıq, ancaq parlamentdə cəmi üç və ya dörd qadın oturur, bu, heç xoş deyil".

N. Cəfəroğlu Azərbaycanda qadın partiyasının yaradılmasını təklif edir, ancaq özü yaş həddinə istinad edərək qadın siyasi partiyasının təşkililə məşğul ola bilməz.

"Azərbaycan qadını iqtisadi cəhətdən azad olmalıdır, müstəqil pul qazanmağı bacarmalıdır. Regionlarda şəxsi maliyyə müstəqilliyini təmin etməkdən ötrü öz təsərrüfatını yaratmaq istəyən qadınlar üçün bir çox imkanlar var. Sizi inandırıram ki, əgər  qadın güclüdürsə, hər şeyin öhdəsindən gələ bilər. Qadının yeri mətbəxdir və kişi doğuşdan hüququ baxımdan daha üstün varlıqdır kimi stereotipi dəyişmək lazımdır.

Kişilərin köməyilə bütün bunları dəyişdirməyin vaxtı çatıb, onlarla işləmək lazımdır, cəmiyyətdə qadınların rolu barədə daim danışmaq lazımdır, seminarlar keçirmək lazımdır. Öz qadınlarını döyənlərə qarşı cəza sərtləşdirilməlidir", - hüquq müdafiəçisi Novella Cəfəroğlu  deyib.