“Bəzi məsələlər yalnız hüquqi vasitələrlə həll edilə bilmir”

Parlamentin Ailə, qadın və uşaq məsələləri üzrə komitəsinin iclasında Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinə bəzi məhdudiyyətlər nəzərdə tutan dəyişikliklər müzakirə olunub. Xüsusən, genetik xəstəliklərlə əlaqədar qan qohumlarının nikahlarının qadağan olunması nəzərdə tutulur.

Belə ki, nikahın bağlanmasına mane olan halların sırasına qardaşların və (və ya) bacıların ümumi bioloji baba və (və ya) nənəsi olan uşaqları, bioloji qohumluğu olan əmi (dayı) və qardaş (bacı) qızı, həmçinin bibi (xala) və qardaş (bacı) oğlu daxil edilir. Qeyd edilib ki, dünya əhalisinin bir qismi kimi, Azərbaycanda da qan qohumları arasında bağlanan nikahlar nəticəsində doğulan uşaqlarda genetik xəstəliklərin olması riski olduqca yüksəkdir. Məhz bu problemin həlli məqsədilə Ailə Məcəlləsinin 12-ci maddəsində (nikahın bağlanmasına mane olan hallar) yaxın qohumlarla yanaşı qardaşların və (və ya) bacıların ümumi bioloji baba və (və ya) nənəsi olan uşaqlar, o cümlədən bioloji qohumluğu olan əmi (dayı) və qardaş (bacı) qızı, həmçinin bibi (xala) və qardaş (bacı) oğlu arasında nikahın bağlanmasına yol verilməyən yeni normanın təsbit edilməsi nəzərdə tutulur.

Bir sözlə, Azərbaycanda əmi, dayı və xala uşaqlarının nikahı qadağan edilə bilər.

Ədliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, qohum hesab edilən şəxslər arasında qeydə alınmış nikahların sayı 2021-ci ildə 2 min 363 (onlardan 204-ü boşanıb), 2022-ci ildə 2 min 5429 (608-i boşanıb), 2023-cü ildə isə 1 935 olub.

Qohum evliliklərinin ən çox qeydə alındığı regionlar 2022-ci ildə  - Bakı şəhəri -742, Mil-Muğan -296, Lənkəran-Astara -274, Qarabağ -226, Abşeron-Xızı -186 nikah olub.

Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsindən də "Turan"a bildirilib ki, elmi araşdırmalara görə, qan qohumları arasında bağlanan nikahlar nəticəsində doğulan uşaqlarda genetik xəstəliklərin olması riski olduqca yüksəkdir: "Yad cütlüklər arasında nikahlar nəticəsində əlilliyi olan uşaqların doğulması riski 2-4 faizdirsə, qohum evliliklərdə risk 4-8 faizədək artır".

Ailə Məcəlləsinə qohum evlilikləri ilə bağlı dəyişikliklərlə əlaqədar hüquqşünas Vəfa Rüstəm ASTNA-nın suallarını cavablayıb.

* * *

Sual: Vəfa xanım, Ailə Məcəlləsinə bəzi məhdudiyyətlər nəzərdə tutan dəyişikliklərə görə,  genetik xəstəliklərlə əlaqədar qan qohumlarının nikahlarının qadağan olunması nəzərdə tutulur. Sizcə bu dəyişikliklər normaldırmı?

Cavab: Dünya praktikasında qanunvericiliyə hər hansı dəyişikliklər edilərkən tətbiq edilən yaxşı təcrübələrdən biri onların təsirinin qiymətləndirilməsidir (impact assessment). Bu cür təsir qiymətləndirmələri layihə təklifləri hazırlanarkən həyata keçirilir ki, ümumilikdə baxılsın ki, qanunvericiliyə gətirilən yeniliklər nə qədər qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün səmərəli olacaq, resurslara qənaət edəcək, əks təsirləri hansılardır və s.

Təəssüf ki, praktikamızda bu cür araşdırma və qiymətləndirmələr keçirilmir. Ən azından bu barədə ictimaiyyətlə paylaşılmış hər hansı belə bir sənəd yoxdur. Nəticədə edlən bu dəyişikliklər daha çox ekspertlərin fikrinə əsaslanmış olur.

Hazırki qanunun məqsədi qohum evliliyi zamanı doğula biləcək uşaqların sağlamlığı ilə bağlı qayğıları aradan qaldırmaqdır. Verilən təklif isə qohumlar arasında nikahın rəsmi qeydiyyatını aradan qaldırır, yəni qeyri-rəsmi münasibətlərə müdaxilə etmir.

Sual: İnsan haqları baxımından yanaşdıqda bu insanların seçim hüququnu pozmaq deyilmi?

Cavab: Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 12-ci maddəsində nikah hüququna dair müddəalar nəzərdə tutulur. Avropa İnsan Hüquqları məhkəməsinin presedent hüququna nəzər salsaq, konkret qohum nikahlarının rəsmiləşdirilməsinə qadağa ilə bağlı presedent olmasa da, oxşar mövzularda  məhkəmə qərarları bəzi prinsiplərə əsaslanır: dövlətlərin mülahizə sərbəstliyi, üzv dövlətlər arasında konsensusun olub-olmaması, habelə insan hüquqlarına müdaxilə təşkil etsə belə, müdaxilənin əsaslılığı və mütənasibliyi kimi məsələləri həll edir.

Ümumilikdə məhkəmə nikahla bağlı tənzimləmələri çox zaman dövlətin mülahizə sərbəstliyinə aid edir. Hətta insan hüquqlarına müdaxilə kimi tanısa belə, bu cür müdaxilənin əsaslandırılmış  və qoyulmuş məqsədə mütənasib hesab edə bilər. Lakin digər tərəfdən üzv dövlətlərin qanunvericliklərinə nəzər salmaqla bu sahədə konsensusu qiymətləndirə bilər və yeganə ölkə olaraq bunu qadağan edən ölkə olmağı konsensusa zidd hesab etməsi də mümkün variantlardandır.  Buna görə də bu suala birmənalı cavab vermək çətindir.

Sual: Sivil ölkələrdə belə bir qayda varmı? Həmin ölkələrdə bu məsələ necə tənzimlənir?

Cavab: Müxtəlif ölkələrin təcrübəsinə baxsaq, bir çox ölkələrdə nikahla bağlı məhdudlaşdırıcı normalar hazırda bizdə qüvvədə olan normalarla eynidir, yalnız insest münasibətləri rəsmiləşdirməkdən imtina edir, lakin kuzenlər arasında nikah demək olar ki, əksər ölkələrdə qadağan deyil, ABŞ-da bəzi ştatlar istisna olmaqla. Bir çox ölkələrdə Avropa, Amerikada bu cür mövzular aktual deyil ona görə ki, əhalinin əksəriyyti xristiandır və dini inanclar onları  bu cür nikahlara girməyə çəkindirir. Bəzi ölkələrdə vilayətdən vilayətə fərqlənə bilir. Məsələn Rusiyanın bəzi bölgələri üçün aktual deyil, lakin Dağıstan və s ərazilər üçün aktualdır. Yaxud Avropada immiqrantların sayının artması ilə bu mövzu aktuallaşıb və bəzi dairələrdə müzakirələr gedir. 

Sual: Əgər dəyişikliklər qəbul olunarsa, o zaman  cütlüklərin qohum olub-olmadıqları necə araşdırılmalıdır? Hazırda nişanlı olan xala (bibi) və əmi (dayı) uşaqlarına sözügedən qanun aid ediləcəkmi və ya edilməlidirmi?

Cavab: Ədliyyə Nazirliyi həm nikahları, həm də digər vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyatı ilə məşğuldur. Hazırki məlumat bazası bunu müəyyən etməyə imkan verə bilər.

Nişanlı olmağa gəldikdə, nişan rəsmi proses deyil. Lakin nikah üçün VVADQ orqanı müraciəti qəbul edildikdən sonra adı çəkilən dəyişiklik qüvvəyə minərsə, o zaman həmin hal üçün baxmaq lazımdır keçid müddəalar olacaqmı və necə olacaq. Əgər konkret müddəa olmasa, qanun qüvvəyə minəndən sonra bu cür nikahlar qeydiyyata alına bilməyəcək.

Sual: Qohum evliliyini ləğv etmək onun yaratdığı problemləri tamamilə yox edəcəkmi? Ümumiyyətlə, bu dəyişikliklər nələrə gətirib çıxara bilər? Qeyri-rəsmi nikahların sayına təsir etməyəcəkmi?

Cavab: Bu sual birinci suala cavabla bağlıdır ki, bu sahədə hər hansı araşdırma aparılmayıb, yaxud ən azından ictimaiyyət açıq məlumata rast gəlinmir.

Araşdırma vasitərilə bir sıra suallara cavab tapmaq faydalı ola bilər. Məsələn, nikahın rəsmiləşdirilə bilməməsi əhali üçün nə qədər çəkindirici təsir edər? Nəzərə alsaq ki, erkən nikahlar üçün bu cür rəsmiləşdirilmənin olmaması çəkindirici deyil və bu cür nikahlar mövcud olmaqda davam edir. Nikahın rəsmiləşdirilməsinə qadağa özlüyündə şəxslərin münasibətlərinə son qoymur. Nəticələr qeyri-rəsmi nikahların sayının artması ilə bitmir. Nikahların qeyri-rəsmi olması nəyə təsir edə bilər, bu araşdırılmalıdır. Qadın və uşaqların hüquqlarına necə təsir edə bilər? Atalığın təyin edilməsi ilə bağlı məhkəmə proseslərinin sayına necə təsir edə bilər? Məhkəməyə çatımlıqda əngəllər (hüquqlarını bilməmə, vəkil orderi, rüsum və digər məhkəmə xərclərini qarşılaya bilməmə və s.)  yaşayan şəxslər və onların uşaqlarına təsiri necə olacaq? Boşanma zamanı rəsmi nikahın olmaması əmlak bölgüsünə necə təsir edəcək və bununla bağlı ana və uşaqların əlverişsiz iqtisadi vəziyyətlə üzləşməsinə gətirib çıxara bilərmi? Yaxud aliment əvəzinə ünvanlı sosial yardıma üz tutulacaqmı və s.

Sual: Ümumiyyətlə, Ailə Məcəlləsində və ya bu qanunun tətbiqində hansı məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir? Həmin Məcəllədə hansı çatışmazlıqlar var ki, onlar Məcəlləyə əlavə edilməlidir?

Cavab: Söhbət qohum evliliklərindən gedirsə, bu sahədə hər hansı hüquq norması çox da effektiv olası deyil, bəzi məsələlər yalnız hüquqi vasitələrlə həll edilə bilmir. Belə ki, müəyyən davranışların baş verib-verməməsi insanların inancları, dünyaya baxışları, yaxud da sosial normalarla tənzimlənir. Bu isə o deməkdir ki, insanlar bu evliliklərin zərərli olmadığına inandıqları müddətdə bu evliliklər davam edəcək, yaxud qınaq görmədikləri müddətcə bu cür adətləri davam etdirəcəklər. İlk növbədə araşdırma aparılmalı və diaqnostika edilməlidir ki, qohum evlilikləri nədən qaynaqlanır. Bu, bir inancdırmı, sosial normadırmı və s. İnancdırsa, bu zaman qohum evliliklərinin doğurduğu nəticələr, genetik xəstəliklərin fəsadları barədə geniş maarifləndirmə aparıla bilər. Yaxud sosial normalardırsa, normaların dəyişildiyini və insanların artıq qohum evliliklərinə üz tutmadığını, yaxud bunun qınaq obyekti olduğuna inandırmaq mümkün olarsa, bu daha səmərəli ola bilər.

Daha çox ictimai kampaniyalara, maarifləndirməyə üstünlük verilməlidir.