Qohum evlilikləri, erkən nikahlar, erkən anaolmalar, qadın qətlləri...

Azərbaycanda qohum evlilikləri qadağan oluna bilər. Prezidentin Administrasiyasının Qanunvericilik və hüquq siyasəti şöbəsinin sektor müdiri Rüstəm Qasımov "Qohum nikahları" ilə bağlı ictimai müzakirədə deyib ki, qanunvericilik səviyyəsində üçüncü və dördüncü dərəcəli qohum evliliklərinin qarşısının alınması müzakirə olunur:

"Bu, əmi, xala uşaqları arasında olan nikahları ehtiva edir. Burada faktiki vəziyyət göstərir ki, uzun illərdir aparılan maarifləndirmə işlərinə baxmayaraq, problem hələ də qalır. Buna görə də dövlətin addım atması önəmlidir".

Prezident Administrasiyasının Qanunvericilik və hüquq siyasəti şöbəsinin digər sektor müdiri Araz Poladov isə deyib ki, qohum evliliklərinin qarşısının alınması maarifləndirmə ilə mümkün deyil:

“Dövlətin insan hüquqlarına bu cür fundamental sahədə müdaxilə etməsi üçün meyarlar var. Görünən odur ki, maarifləndirmə yolu ilə qohum evliliklərinin qarşısının alınmasına nail olmaq mümkün deyil. İnkişaf etmiş cəmiyyətlərdə qohum evliliklərinin səviyyəsi çox aşağıdır. Ona görə ki, bu cür cəmiyyətlərdə bu məsələyə dövlət nəzarəti var".

"Qohum evliliyi sosial problem olsa da, qanunvericlik səviyyəsində həll olunması mümkündür. Bunun da çıxış yolu üçüncü-dördüncü dərəcəli qohumluğun yaxın qohumlar siyahısına daxil olunması və bununla da qohum nikahlarının qadağan edilməsidir".

ASTNA mövzu ilə bağlı sosial işçi Sənubər Heydərova ilə söhbətləşib.

***

Sual: Sənubər xanım, Azərbaycanda qohum evliliklərinin ləğv olunması ilə bağlı məsələ gündəmdədir. Azərbaycanda qohum evlilikləri nikah sayında yeri nə qədərdir?

Cavab: Rəsmi statistikaya görə qohum evlilikləri rəsmi nikahların yalnız 4,1%-ni təşkil edir. Lakin azyaşlı nikahlarını, rəsmi nikah olmayan ailələri hesaba əlavə etsək ehtimal olunan rəqəmlər qat-qat çoxdur. Ölkəmizdə statistik rəqəmlərin qeydə alınması və hesablanmasındakı problemləri də əlavə etsək, deyə bilərik ki, əlimizdə səhih alternativ rəqəmlər olmasa da rəsmi statistikanı da səhih hesab etmək olmaz.

Dünya üzrə bağlanan nikahların 10%-nin qohumlar arasında baş verdiyi iddia olunur. Bunlar əsasən qərblilərin “kuzen” dedikləri əmiuşağı, bibiuşağı, dayıuşağı, xalauşaqları arasında olan evliliklərdir.

Sual: Qohum evliliklər niyə ləğv olunmalıdır? Ümumiyyətlə, ləğv olunmalıdırmı? Nəyə əsasən ləğv etmək istəyirlər?

Cavab: İstənilən qadağanı insan hüquq və azadlıqları tərəfdən qiymətləndirəndə yalnış hesab etmək olar. Lakin bu cür mövzularda insanların seçim azadlıqlarından daha vacib məsələlər önümüzə keçir: doğulan uşaqların sağlamlığı və zorakılıq mövzuları.

Birinci cəmiyyətə əsasən aydındır: qohum genlərin birləşməsi nəticəsində əmələ gələn orqanizm xəstəlikli olmasa da daha zəif olur. Bu mövzu illərdir ki, danışılır. Lakin danışılması azdır təbii ki. Bir müddət əvvəl dövlət əlillik və irsi xəstəliklərin qarşısını almaq üçün nikahqabağı tibbi yoxlanışı məcburi etdi. Lakin hamımız sağlamlıq haqqında arayışın poliklinikada satış qiymətini bilirik. Poliklinikalardakı laboratoriya analizlərinin səhihlik nəticəsi də şübhəlidir. Heç kim ciddi xəstəliklərlə bağlı qeydiyyatda olduğu poliklinikada analiz verib ciddi cavab gözləmir. Xüsusən irsi xəstəliklərlə bağlı analizlər xüsusi laboratoriyalarda verilməlidir, sağlamlıq haqqında arayış absurddur. Əgər bu tədbirin hər hansı faydası olsaydı şübhə etmirəm ki, səhiyyə orqanları həmin arayış tətbiq olunandan indiyədək irsi, qan və əlilliklə doğulan uşaqların sayında kəskin fərq olduğunu cəmiyyətə elan edərdi. Lakin belə bir xəbər və statistika təbii ki, yoxdur. Çünki həm VVAQ idarəsinə verilən arayışlar, həm statistika saxtadır.

Zorakılıq məsələsinə gəlincə, bu, ölçülməsi hədsiz çətin olan mövzudur. Biz müşahidələrimiz əsasında deyə bilərik ki, qohum evliliklərinin əksəriyyəti ailələrin gənclərə etdikləri təzyiqlər vasitəsiylə həyata keçirilir. Yəni ailələr hansısa problemləri daha rahat həll etmək məqsədi ilə gəncləri nikaha sövq edirlər. Bu cür nikahların qədim əsası var-dövləti kənar nəsilə çıxarmamaq, etibar, nəsilarası gücü qorumaq, barışıq və s. idisə və əsasən imkanlı ailələr arasında daha çox yayılmışdısa, indiki dövrdə bu, daha çox gəncləri nikaha məcbur etmək, guya gələcək boşanmanın və söz-söhbətin qarşısını almaq üçün edilir. Bu, antropologiyada araşdırılan məşhur mövzulardan biridir. Valideynlər bunu iddia edirlər. Hər iki gəncə, əsasən isə qadına bu nikaha girmək, bu nikahda razılaşmadığı məqamları görməzdən gəlmək, ailə daxilindəki zorakılığı, şiddəti, problemləri kənara çıxarmamaqla bağlı təzyiq olunur. Bundan əlavə uşaqlarını evləndirməyə qərar vermiş ailələr bu uşaqların fəaliyyətini, seçim imkanlarını məhdudlaşdırır, bu uşaqların sosial həyatları, bir çox qız uşaqlarının təhsili risk altına düşür, onlar daim izlənilir, şəxsi həyatları nəzarətə alınır, yaşlarına uyğun olmayan söhbətlərin mövzusu olurlar. Bu da uşaqlara qarşı zorakılıqdır.

Qohum nikahlarından doğulan uşaqların əlilliyinin və genetik xəstəliyinin olma ehtimalı digər nikahlara nisbətən 4-6% daha artıqdır. Bundan əlavə qohum nikahlarında böyüyən uşaqlar üçün qohum nikahları normallaşdırılmış hesab edilir, deməli davamlılıq faizi artır. Bütün bunlar bizə əsas verir ki, qohum nikahlarının qadağan olunmasını dəstəkləyək.

Sual: Sizcə, qohum evliliklərin ləğvi məsələsini qanuna salmaq problemdən çıxış yoludurmu? Qanun bunun qarşısını ala biləcəkmi?

Cavab: Yuxarıdakı məqamları nəzərə alanda görürük ki, heç bir problemlə bağlı real preventiv və cəza mexanizmləri yoxdur. Əlimizdə yalnız qadağa qalır. Lakin sual olunur ki, bu qədər korrupsiya olan yerdə bu qadağanın real təsiri olacaqmı? Məncə yox. Əvvəla anlayışları nəzərdən keçirmək lazımdır: kimlər qohum hesab olunacaq, qohumluğun hansı dərəcəsi qadağaya uyğun hesab olunacaq, qohum olub-olmamaları necə sübut olunacaq, bu qadağaya riayət etməmənin cəzası nə olacaq? Qərarverici orqan bu sualları adətən icraedici orqanların öhdəsinə buraxırlar, hələ ki, bu sualların cavabı yoxdur.

Sual: İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi bu mövzuda nə deyir?

Cavab: Hələ Roma hüququnda 4-cü dərəcədən yaxın qohumların evlənməsi qadağan idi və müasir Qərb bu qadağa hüququnu davam etdirir. Lakin qohum evliliyi Uzaq Şərq (Şərqi Asiya) ölkələrində də qınanılıb və qadağan olunub. Amerikanın 31 ştatında qohum evlilikləri qanunla qadağan edilib. Hələ zamanında Darvin bu mövzu ilə bağlı araşdırmalar edib və gələcəkdə bu nikahların azalacağını proqnoz edib. Kilsə də qohum (kuzen) evliliklərinə isti yanaşmayıb. Bir müddət qadağan dərəcəsini 4-cü dərəcəli qohumluluqdan hətta 7-ci dərəcəli qohumluğa qədər artırıb, sonra yenidən geri addım atıb. Bir çox Qərb ölkələrində bu qadağalar tabu dərəcəsindədir.

Məsələn, bizə yaxın olan Qazaxıstanda qohum evlilikləri patriarxal səviyyədə tamamilə qadağandır. Söhbət belə gedə bilməz! Yeddi əcdad və ya yeddi baba mənasını verən “Jeti ata” (Yeddi ata) adəti var. Bu yeddi nəsil adətidir. Adətlərə görə, yeddinci nəslə qədər olan qohumlar qədim zamanlardan yaxın qohum sayılırlar və onlar arasında nikahlar qəti qadağandır.

Sual:  Azərbaycanda erkən nikahlarla bağlı vəziyyət nə yerdədir? Son illər vəziyyət müsbətə doğru dəyişibmi?

Cavab: Azərbaycanda qohum evliliklərinin sayı artıb. 2021-ci ildə qohumlar arasında 2363 nikah qeydə alınmışdısa, iki il əvvəl say 2542-yə çatıb. Ən çox diqqəti belə nikahların pozulmasında üç dəfə artım çəkir. 2021-ci ildə 204 qohum ər-arvad birgə yaşayışa son verib. 2022-ci ildə say 608 olub. Ən çox qohum nikahları Bakıda (742), Mil-Muğanda (296) və Lənkəran -Astara zonasında (274) qeydə alınıb.

2022-ci ildə 18 yaşına kimi - 3 boşanma, 18 yaşında isə - 31 boşanma olub. Bu statistika göstərir ki, 18 yaşında boşananlar daha tez evlənib ki, artıq 18 yaşında boşanıblar. 270 nikah isə 18 yaşına kimi olan qızlarla bağlanıb. Yəni rəsmi olaraq 17 yaşında qızlarla 270 nəfər nikah bağlayıb.

Son illər Azərbaycanda ailələrin sosial vəziyyəti və dindarlaşma, ənənələşmənin idarəetmə nəticəsində pisləşdiyini görməyimiz bu cür nikahların da artımını gözləməli olduğumuzu bizə deyir.

Sual: Erkən ana olmalar da cəmiyyətin problemlərindən biridir. Son illərin statistikası bu problemlə bağlı vəziyyətin necə olduğunu göstərir?

Cavab: 2022-ci ildə 122846 diri uşaq doğulub. Bu uşaqların 10%-i 20 yaşdan gənc olan qadınlar tərəfindən dünyaya gətirilib. 15-19 yaşlı hər min qadına 37,3 uşaq olmaqla. 2022-ci ilin statistikasına görə, 15-17 yaş qruplarında olan qadınlar 2011 uşaq dünyaya gətirib, bu uşaqlardan 1880-i birinci,  120-si ikinci, 11 uşaq isə üçüncü uşaqdır. Yəni 2022-ci ildə 15-17 yaş arası qadınlardan 11 nəfəri 3-cü uşağını dünyaya gətirib.

Bu rəqəmin daha az və daha çox olduğu illər var. Lakin bunu da nəzərə almalıyıq ki, ölkədə ümumi doğuş sayı azalmaqdadır. Bundan əlavə internetin daha əlçatan olması nəticəsində hamiləlik kontrol vasitələri haqqında bilgilər də daha çox yayılıb və bu preparatlar daha əlçatan olublar.

Lakin ümumilikdə formalaşmamış qadın bədəni tərəfindən dünyaya gətirilən uşaq həm uşaq, həm də o qadın üçün çox riskli ola bilər.

Yetkinlik anlayışı yalnız cinsi yetişkinliyi nəzərdə tutmur; kimisə yetkin hesab etməmiz üçün şəxsin həm bioloji, həm koqnitiv, həm də sosial yönlərdən yetkinləşməsi vacibdir, bu da 24 yaşadək çəkə bilən prosesdir. Bu dövrdən öncə valideyn olmaq fiziki olaraq uğurlu baş tutsa belə psixo-sosial yöndən həm uşaq üçün, həm də gənc valideyn üçün çox ağır dövrə təsadüf edir və bunun nəticələrinin pis olma ehtimalı böyükdür. Bu nəticələr arasında post-natal depressiya, zorakılıq, stressin idarə olunmaması nəticəsində uşağa zərərvurma, biloji olaraq özünə tam bələd olmayan valideynlərin gəncliyi səbəbindən uşaqların tələf olması, yaxud sosial-psixoloji natarazlıq nəticəsində travmatik yaşantılar kimi riskləri sadalamaq mümkündür. Bundan əlavə ailə planlanması etməyən, edə bilməyən qadınların gələcəkdə qadın xəstəliklərindən və avtoimmun xəstəliklərdən əziyyət çəkmə ehtimalı artır. Təsadüfi deyil ki, qadın xəstəlikləri ilə məşğul olan həkimlərin növbələri cavan qadınlarla doludur.

Sual: Yeri gəlmişkən, qadın qətlləri mövzusuna toxunmasaq olmaz. Son vaxtlar bu problemlə bağlı vəziyyət nə yerdədir?

Cavab: Azərbaycanda 2019-cu ildən feminist hərəkatın yeni dalğası aktiv şəkildə bu məsələyə diqqət çəkməkdədir. Təəssüf ki, bu illər ərzində nail olduğumuz irəliləyiş statistikada nəzərəçarpan dəyişiklik yaratmağa kifayət etmir. Biz hələ də qadın hüquqlarının hökumət tərəfindən insan hüquqları kimi tanınmasına nail ola bilməmişik. Polis, prokurorluq, məhkəmə kimi orqanlar qadınlara qarşı olan cinayətləri hələ də məişət pozuntusu adlandırmağa davam edir.

Bundan əlavə hələ də heç kimə intihara sövq etmə maddəsi ilə cinayət işi açılmayıb. Halbuki qadın intiharlarının əksəriyyəti onlara qarşı edilən sistematik zorakılığın nəticəsi olur.

Sual: Sizin təklifləriniz nədir? Bu problemlərin həlli üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: Qadın qətlləri qətl səviyyəsinə çatmazdan əvvəl – yəni zorakılıq anında güc strukturları tərəfindən layiqli cəza ilə cəzalandırılmayana qədər bu rəqəmlər dəyişməyəcək. Güc strukturları və cəza strukturlarının münasibəti tamamilə hakimiyyətin münasibətini əks etdirir və siyasidir. Səsləndirdiyimiz təkliflərə ciddi reaksiya olmadığı üçün onlar dəyişməyiblər:

• Ölkə üzrə sığınacaqların sayı dəfələrlə artırılmalıdır
• Yerlərdə qadın polislər fəaliyyət göstərməlidir
• Prokurorluq, istintaq, məhkəmə orqanlarında zorakılıqla işləmək üzrə ixtisaslaşmış kadrların sayı artmalı, qadın işçilər bu keyslərə daha çox cəlb edilməlidirlər, məmurlar məcburi təlimlərə cəlb edilməlidirlər.
• Ölkədə seksual zorakılıqla bağlı ilkin müdaxilə mərkəzləri açılmalıdır
• Zorakılığın növündən asılı olmayaraq cəzalar verilməli və elan edilməlidir
• Vəzifə səlahiyyətlərini icra edərkən bu cür hallara laqeyd, kobud yanaşan, yaxud vəzifə səlahiyyətlərindən istifadə edən, həmçinin barışığa nail olmağa çalışan bütün şəxslər məcburi ixtisasartırma və zorakılıqla bağlı kurslara göndərilməlidir.
• Səhiyyə və təhsil sistemi zorakılığa daha həssas vəziyyətə gətirilməlidir.
• Əhali ilə işləmək, davamlı maarifləndirmə, təbliğat işləri fasiləsiz aparılmalıdır
• Zorakılığa məruz qalan qadın və uşaqlarla işləyən təşkilatların qarşısındakı maneələr götürülməlidir.
• Azyaşlı nikahına, uşaqların məktəbdən yayınmasına göz yuman, dölün 12-ci həftəsi olmadan cinsiyyətini elan edən həkimlər, müəllimlər, məmurlar cəzalanmalıdırlar.
• 2-ci, 3-cü şəxs tərəfindən zorakılıqla bağlı edilən xəbərdarlıqlar araşdırılmalıdır
• Zorakılığa məruz qalan yox, məruz qoyanın uzaqlaşdırılması, reabilitasiyası üçün proqramlar qəbul olunmalıdır.
• Zorakılıqla bağlı müraciətlərdə dövlət rüsumları ləğv olunmalı, 24 saat işləyən qaynar xəttlərin sayı artırılmalıdır.

Çoxdur, amma hələlik bunları etsələr, bəsimizdir.