“Dövlət elə adamları işə götürür ki, qoluzorba olsun”

* * *

Sual: Nərmin xanım, son günlər qadın zorakılığı və qətllərinin sayı artıb. Bunu mediadan və eləcə də sizin paylaşımlarınızdan da görmək olur. Son günlər ard-arda baş verən bu zorakılıq və qətllərin səbəbini nədə görürsünüz? 

Cavab: Öldürülən qadınların məhkəmələrində iştirak edirik, zorakılığa məruz qalan zərərçən qadınlarla işləyirik, çoxlu həyat hekayələri eşidirik. Bu hekayələr fərqli adamlara məxsus olsa da, xeyli ortaq elementlər var: 1. Zərərçəkən qadınların hamısı ailə üzvündən olan və ya münasibətdə olduğu kişilər tərəfindən öldürülür, döyülür; 2. Əksəriyyəti o kişilər tərəfindən ev dustağı edilir (Sevinc Məhərrəmovanın və Xanım Məmmədovanın (polis əri tərəfindən öldürülən qadın) ərləri məhkəmədə onların üzünə qapını kilidləyib getdiklərini, harasa yalnızca özləri aparıb-gətirdiklərini, telefonlarına nəzarət etdiklərini dedilər; Turan Nəbiyevanın da anası qızının ev dustağı olduğunu müsahibəsində qeyd etmişdi); 3. Evdə qadının gördüyü hansısa təmizlik işi kişilərin xoşuna gəlmədiyi üçün döyülürlər (Sevincin əri, ərinin qohumları məhkəmədə bunu dilə gətiriblər); 4. Onların müstəqil qərar vermə haqqları ərləri tərəfindən əllərindən alınır (Sevincin, Xanımın, Gəncədən qaçıb bizə sığınan zərərçəkənin (polisə ifadəsində yazıb hamısını) və işlədiyimiz neçə zərərçəkənin hamısı uşaqlarını məktəbə aparıb-gətirmək üçün, mağazaya getmək üçün ərlərindən icazə almaq məcburiyyətində olduqlarını deyiblər).

Bu məsələlər hər nə qədər məişət məsələləri kimi görünsə də, burada qətlə qədərki hissədə qadınların daim çıxış yolu axtardıqlarını, lakin tapa bilmədiyini görmüşük. Deyirlər ki, polisə müraciət edəndə o, məsələni kişinin xeyrinə bağlayaraq barışdırır və nəticədə geri qayıdandan sonra daha ağır işgəncələrə məruz qalırlar. Ona görə də, onlar hüquqlarını qorumalı olan dövlətə güvənib müraciət edə bilmirlər. Eyni zamanda dövlət zərərçəkən qadını himayə etmir, onu qorumur; məsələyə ciddi yanaşmır. (Xanım Məmmədovanın işində xanımı qəbul edən və qətli gözü ilə görən müstəntiq polis Fizuli Qurbanov şahid qismində məhkəmədə ifadə verərkən dedi ki, üz-gözü gömgöy vəziyyətində polisə gələn Xanımı 24-cü polis bölməsinin rəisi Seymur Qarayev də qəbul edib və ona bildirib ki, iki uşaqları var, ailələrini dağıtmasınlar, əri polisdir, belə söhbətlər polisi nüfuzdan salır.) Həmçinin, sığınacaqların sayı az olması yetməzmiş kimi, 2-si xaric, onlar dövlətin deyil, müstəqil şəxslərindir və orada yer, qida çatışmazlığı olur. İstər dövlətinkində, istərsə də, özəllərdə sığınacaqları dövlət qorumur. Ona görə də, bir neçə həftə öncə sığınacağa gəlmiş qadın əri tərəfindən öldürülüb. 

Sual: Qadın qətlləri və zorakılığı barədə məlumatlar əvvəlki illərə nisbətən daha çox qınaqlara səbəb olur. Bütün bunlara baxmayaraq bu hallar yenə baş verir və azalmır, bəlkə də artmaqda davam edir. Sizcə, bu kimi hadisələrin artmasının səbəbi bu kimi xəbərlərin daha çox yayılmasıdır, yoxsa insanların, daha doğrusu qadınların öz başlarına gələn hadisələrin artıq heç nədən, qınaqdan, el dili isə desək “ayıb”dan çəkinməyərək ictimailəşdirməyə cəsarət etməsidir? 

Cavab: Kimsə kimisə artan xəbərlərə görə həvəslənib öldürmür. Zərərçəkənlərin, öldürülənlərin çoxu uzun illərlə evli olub və münasibətinin başlanğıcından zorakılıq görüblər (Xanım illər öncə nişanlı olanda polis olan nişanlısı onu qardaşının evində dəyənək ilə döyüb; Sevinc 6 il əvvəl münasibətinin başlanğıcında hamilə olanda qayışla, əllə, təpiklə döyülüb və evdən qaçmalı olub; Gəncədəki zərərçəkən 12 il öncə münasibətin başlanğıcında çox ağır formada döyülüb). Bunlar həmişə olub, sadəcə işıqlanmayıb, öz həyatında belə zorakılıqlar görməyən adamlar da elə biliblər ki, hər kəs şad-xürrəmdir. Media vasitəsilə adamlar illərlə yaşadığı həyatlardan qurtulmaq üçün kimlərəsə yaza, kömək istəyə bilirlər. Əslində, kömək istəyənlərin çoxu təsadüfən bəxti gətirənlərdir. Bəzilərinin telefon işlətmək icazəsi olmur, bəzilərinin evinə qohum, qonşu gələ bilmir və s. Kömək etdiyimiz zərərçəkənlərin çoxu bizimlə kimlərsə vasitəsilə əlaqə saxlaya biliblər. Demək istəyirəm ki, bu məsələlər həmişə olub, lakin palazın altına süpürülüb. İndi insanlar bunun səbəbini sorğulayıb tələb edib aradan qaldırmağa çalışmaq əvəzinə gözlərini bağlamağa çalışırlar.

Sual: Aksiyalar zamanı səsləndirdiyiniz şüarlardan biri də “qadın qətlləri siyasidir” şüarıdır. Niyə düşünürsünüz ki, hökumət, hakimiyyət qadın qətllərinin, qadın zorakılığının qarşısını almaq üçün heç bir iş görmür? 

Cavab: Prezident çıxışlarının birində deyir ki, biz ənənəvi dəyərlər əsasında yaşayırıq və böyük-kiçik yeri var, bunu qorumaq lazımdır. Arvadını öldürən polis də məhkəmədə hakimə deyir ki, "cənab hakim məhkəmənin böyüyü, başçısı sizsiniz, evin də başçısı, böyüyü mənəm. Evdə mənim sözüm keçməlidir, o isə azadlıq istəyirdi, istəyirdi ki, uşağı məktəbə aparanda icazə almasın, işləsin və s." Bu iki nitq bir-birini dəstəkləyir. Böyük-kiçik yeri, ənənələr zorakı şəxslərin çörəyinə yağ sürtür. Bu fikri deyən prezidentin əlinin altında ona tabe olan polis, prokurorluq, məhkəmə var (hər nə qədər bunlar müstəqil olmalı olsa da, bizdə müstəqil deyillər). Tabelikdə olan qurumlar və digər qurumlar da siyasətində bu faktoru nəzərə alırlar: onlar insan hüquqlarına, universal dəyərlərə yox, ənənələrə söykənirlər. Yuxarıda dediyim kimi, polis bölməsinin rəisi üz-gözü göy olan qadını qorumaq, o polisi vəzifəsindən azad etmək əvəzinə, barışdırmağı təklif edir. Qadınların kişilərin tabeliyində qalması birbaşa hakimiyyətə sərf edir: 1. hər kəsi ayrı-ayrı nəzarətdə saxlamaq əvəzinə, qadınları kişilərin nəzarətinə verir, özü də sadəcə kişiləri nəzarətdə saxlayır. Beləcə, etiraz edən, başı əzilməli insanların sayı az olur; 2. qadınların hüquqlarını qorusa, o qadınlar müstəqil olacaq. Müstəqil qadın da özünü, uşağını dolandırmaq üçün işləməlidir. Lakin haradadır o qədər iş yeri? Qısqanclıq, qadağa və s. əsas gətirilərək işləməyə qoyulmayan qadınların heç biri işsiz kimi qeydiyyatda deyillər. Təsəvvür edirsinizmi, işsiz olan yüzminlərlə qadın işsiz kimi qeydiyyatda deyil? "İşsizlik 5%-dir" deyəndə bu yüzminlərlə qadını ora aid etmirlər. Eyni zamanda qadın da, kişi də işləsə, fərz edək hər biri 350 manat qazansa, edir 700 manat, amma təkcə kişi ailə dolandırmaq üçün daha çox işləyib 500 qazananda, bu, dövlətə sərf edir ki, daha az pula iki nəfər birdən dolanır. İşlədiyimiz zərərçəkən qadınların təxminən 95%-i işləməyib və ərinə möhtac olub. Ərlərinin də qazancı onlara güclə bəs edib. Əksəriyyətinin ev şəraiti bərbad olub. Beləliklə, dövlətə öz siyasəti və hakimiyyətini qorumaq üçün qadınların hüquqlarını qorumaq maraqlı deyil. 

Sual: Sizin misal gətirdiyiniz nümunələrdən birində və elə yaxın təcrübədə o da var axı ki, polis bölməsinə polis həyat yoldaşından şikayətə gedən qadını elə polis bölməsində polis həyat yoldaşı güllələdi. Yəni dediyim odur ki, axı bu həm də bir düşüncə məsələsidir. Yəni hakimiyyət qadın zoraıkılığının qarşısını almalı olan qurumlara insanları işə götürərkən onların bu mövzuda düşüncələrini testdən keçirməlidir? 

Cavab: Buna əvvəlki suallardan birində qismən toxundum, indi bir az da açım: düşünürəm ki, bizim düşüncəmizi də formalaşdıran məhz dövlətdir. Çünki bütün sosial institutlar məhz onun əlindədir. İnsan necə formalaşır: evdə, bağçada, məktəbdə, universitetdə, cəmiyyətdə və s. Onun hüquqlarını qorumalı olan hüquq-mühafizə orqanları, məhkəmə var. Əgər mənim ailəmdə zorakılıq varsa və polis barışdırırsa, TV kanalından "mən şərəfsiz deyiləm arvadımı ağacla döyüm, mən onu həmişə əllə vurmuşam"- deyə ifadələr eşidirəmsə, məktəbdə bullinq görürəmsə, çox güman mən də artıq zorakı şəxsə çevirilib bunu normal qəbul edəcəm. Əgər etdiyim bir şeyə görə adekvat mühakimə edilməyəcəyəmsə, reabilitasiyam üçün dövlət çalışmayacaqsa, mən daha da təhlükəli şəxsə çevriləcəm. Ona görə də bizim düşüncəmizi, fikirlərimizi də çox halda dövlət idarə edir. Dövlət hüquqlarımızı qorumalı olan adamları seçərkən insani prinsiplərinə, dəyərlərinə, insan hüquqlarına yanaşmasına baxmalıdır. Amma bunu etmir, çünki belə kadrlar olanda DİN rəsmi facebook səhifəsinə eks-prezidentin şəklini qoya bilməz, prokurorluq, polis otaqlarında prezidentlərin portretləri ola bilməz. Orada ədalətin, insan hüquqlarının simvolları olar. Dövlət elə adamları işə götürür ki, qoluzorba olsun, lazım gələndə Yasamal hadisələri kimi addımlar ata bilsin və s.

Sual:  Bir də bu acı təcrübə var Azərbaycanda. Qadın zorakılığı və qətlləri ilə bağlı sizin kimi gənc fəallar danışanda bir çox insanlar nədənsə qıcıqlanırlar. Amma daha təcrübəli və yaşlı qadın hüquqlarını müdafiə edən təşkilatlar və hüquq müdafiəçiləri danışanda bu aqressiya yaşanmır. Sizcə bunun səbəbi nədir? 

Cavab: Kim qıcıq yaşayır məsələ odur. Hakimiyyət, QONQOlar, siyasi gündəliklərində qadın, gender mövzusu olmayan partiya sədrləri, üzvləri, illərlə dövlət büdcəsindən pul alıb iş görməyən Ailə, Qadın və Uşaq komitəsi qıcıqlanırsa, deməli, doğru yoldayıq. Fikir vermişik ki, biz qadınlarla bağlı məsələləri ictimailəşdirəndə, sıravi insanlar bizə qıcıqlanmır, əksinə xeyli dəstək olurlar. Hə, əlbəttə, hansısa zorakı adamlar da qıcıqlana bilər, bu da normaldır.

Sual: Son olaraq, qadın qətllərinin və qadınlara qarşı zorakılığın qarşısını almaq üçün hökumət, cəmiyyət, qadınlar hansı addımlar atmalıdır?

Cavab: Hökümət birmənalı olaraq siyasətini dəyişməlidir. Hüquq-mühafizə orqanlarında sırf qadınlarla işləyən heyət formalaşdırılmalıdır. Aksiyalarda adam döyən, sürüyən, natamamlıq kompleksi yaşayan qadın polislər yox, insani keyfiyyətləri olan qadın polislər işləməlidir zərərçəkənlərlə. Qadınların müraciətlərinə baxıb effektiv işləyən ayrıca Ombudsman olmalıdır. Ailə, Qadın və Uşaq komitəsinin iş mexanizmi, rəhbərliyi köklü şəkildə dəyişdirilməlidir. Sığınacaqlar açılmalı və təhlükəsizlik ciddi şəkildə qorunmalıdır. Zorakı şəxslərə güzəşt edilməməlidir. Qısamüddətli mühafizə orderi vermək səlahiyyəti yarıtmaz İcra Hakimiyyətlərindən alınıb polisə verilmlidir. TV-lərdə şiddət, nifrət nitqi, qınaq ehtiva edən çıxışlara, verilişlərə icazə verilməməlidir. Ən əsası, qadınların işləyib özlərini və uşaqlarını təmin etmələri üçün iş yerləri də açılmalıdır. İqtisadi azadlıq çox vacibdir.