Əvəzsiz pul kəsmək

1994-cü ildən bəri Türkiyənin yaşadığı bütün iqtisadi böhranları içəridən izlədim. 2001-ci ilin fevralında yaşanan ağır devalvasiya siyasəti kökündən sarsıtmaqla qalmayıb yenidən dizayn etdi; AKP-ni siyasətə gətirən dalğa da o  idi.

2008-ci ildə başlayan Mortgage böhranının bu və ya digər şəkildə öhdəsindən gəlinməsinə baxmayaraq, dövlət xərclərinə nəzarət edilməməsi və ağır borclar 2015-ci ildən sonra iqtisadiyyat üzərində yeni təhdidlər yaratdı.

ABŞ ilə yaşanan siyasi-diplomatik-hərbi anlaşılmazlıqlar kəskin devalvasiyaları özüylə gətirib-gəldiyi kimi siyasi sistemin dəyişməsi də borc almağı çətinləşdirdi.

Epidemiyanın iqtisadiyyat üzərindəki təsirləri dünyadan borc tapmağı mümkünsüz hala gətirincə əlac ən yaxın dost vəziyyətində olan Qətərin qapısını döyməyə qaldı. Doha swap xəttilə pul versə də müxalifətin prezidentliyə 2018-ci ildəki namizədi Mühərrəm İncənin iddiasına görə, xətt 1 dollar=12.06 məzənnəsilə açılıb. İncənin bu iddiası indiyə qədər təkzib edilməyib.

Qətərdən valyuta tapılması hökumətin dərdinin bir qisminə dərman oldu. Ancaq həm daxili bazardakı əskinas ehtiyacını təmin etmək, həm də xarici borcların təxirə salınmaz hissəsini ödəmək üçün əlavə pula ehtiyac olduğuna görə hökumət bunun çarəsini yeni əskinaslar çap etməklə tapdı.

İnflyasiyanın güclənəcəyinə dair xəbərdarlıqları nəzərə almadan yeni əskinaslar çap edən Mərkəzi Bankın (hökumətin göstərişilə) bu addımı həm daxili bazarda müəyyən dərəcədə rahatlıq yaradıb, həm də təxirəsalınmaz borcların ödənilməsində hökumətə qısa müddətə də olsa nəfəs aldırıb. Yəni, hökumət  təxirəsalınmaz xarici borcların ödənilməsi üçün Mərkəzi Bankın çap etdiyi yeni əskinaslarla bazardan valyuta toplayır və bu durum bazarda zəlzələ yaratmır.

Daxili bazarda inflyasiyaya  gəlincə, avtoritar rejimlər makroiqtisadi göstəriciləri necə elan etdirirsə, Türkiyə də 2018-ci ilin payızından eyni yolu tutub. Açıqlanan rəqəmlərin bazardakı real vəziyyəti əks etdirmədiyini hamı bilir, ancaq hökumət ictimai rəyi nəzərə almadığına görə hər şeyi özünün istədiyi şəkildə dizayn edir.Yəni, Qətərin swap xətti bir tərəfə,əsas çarə kimi görünən yeni  əskinas  çap etmə  siyasəti davam etdirilir (1990-cı illərdə  də belə idi). Aylıq statistika rəqəmləri isə Xəzinə və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən dizayn edilərək açıqlanır. Bu,Türkiyənin mövcud durumu...

Bir neçə gün əvvəl Bakıdan gələn xəbər “500 dollardan artıq valyuta satışlarında alıcıdan səbəb soruşulacağına” dair idi. Türkiyə bu tədbiri 2018-ci ilin payızında bazardakı valyuta hərəkətlərinə nəzarət etmək üçün görməyə çalışmış ancaq heç  bir faydası olmamışdı.

Azərbaycanın isə daha az miqdardakı satışları belə nəzarət altına almağa çalışdığı görünür. Demək, valyuta ərz-tələbi məsələsində ciddi problemlər var və Mərkəzi Bank buna qarşı öz preventiv  addımlarını atmaq istəyir.

Təqdiredici hal olsa da bazarı bu şəkildə nəzarət altına almağın fayda verməyəcəyi və bu təzyiqə görə daha ağır devalvasiyanın yaşana biləcəyi ehtimalı güclənir. Baxın, 2000-ci ilin əvvəlindən başlayaraq Türkiyə Mərkəzi Bankı da xarici valyutanı bu gün Bakının etməyə çalışdığı inzibati metodlarla nəzarət altında saxlamağa çalışmışdı. Ancaq bazarın üzərində yaradılan o təzyiq o qədər ağır şəkildə əks-təsir yaratmışdı ki, hökumət Beynəlxalq Valyuta Fondunun qapısını döyərək ən ağır şərtləri qəbul etməyə  məcbur qalmışdı.

İndi BVF-nin qapısını döyməyin şərtləri daha da ağırlaşdığına görə Bakının da həm devalvasiyanın qabağını almaq, həm də bazara nəfəs aldırmaq üçün  Türkiyənin yolundan getməsi ən realist variant kimi görünür: Mərkəzi Bank yeni əskinaslar çap edərək bazarı  qismən də olsa rahatlatsın.

Xarici ölkələrə borcun miqdarını  bilməsəm də, təxirəsalınmaz borcların bir qismini də çap ediləcək yeni əskinaslardan istifadə edərək bazardan valyuta toplamaq yoluyla ödəmək mümkün olar.

Təkrar edirəm: onsuz da Türkiyədə olduğu kimi Azərbaycanda  da nə statistik rəqəmlər həqiqəti əks etdirir, nə də bazarın qaydaları kimisə maraqlandırır. Yaranmış şəraitdə ən əsas iş- likiditə yaratmaq, yəni əvəzsiz əskinas çap etməklə bazara nəfəs verməkdir. Azərbaycan Mərkəzi Bankı  bazarın 500 dollarını təzyiq altında saxlamaq yerinə bazarda likiditə yaratsın, vətəndaşların bundan məmnun qalacağını görəcək, bu, ən yüngül devalvasiyadan daha yaxşı olacaq.

19 fevral 2001-ci ildə Türkiyədə iqtisadi böhran “partlayınca” Mərkəzi Bank məzənnəni “dalğalanmağa” buraxmışdı. Ölkənin ən böyük şirkətlər qrupunun başında duran Rəhmi Koç isə qısa və konkret tələb irəli sürmüşdü: “Şprislə bazara pul vurun”.

Azərbaycan vətəndaşlarının bundan o tərəfə yoxsullaşmağa tabı yoxdur,boğazları azacıq da sıxılsa nəfəsləri kəsiləcək.