Sərbəstlik forever

Qara dənizdə 320 milyard kubmetr  təbii qaz  tapılması gündüz bayram edilərkən axşam Fitch   Türkiyənin  kredit etibarını  statikdən  mənfiyə çevirdi.Hökumət tərəfdarlarının  ənənəvi  reaksiyası : “iqtisadi  cəhətdən  müsətiqlliyimizi  qəbul edə bilmirlər”- oldu.

Əslində beynəlxalq  kredit  reytinqi qurumlarının  xəbərdarlıqları 2018-ci  ilin payızından bəri  qulaqardına  vurulur. O vaxt prezident Erdoğan bir neçə dəfə şəxsən özü o qurumlara cavab verəndən  sonra Ankara  xəbərdarlıqları vecinə də almadı. Halbuki  Türk sərmayədarları  istər daxildə istərsə xaricdə  bankların qapılarını  pul üçün döyərkən  baxılan ilk sənəd o qurumların  raport və dəyərləndirmələri olur.

Görünür, son illərdə Erdoğan hökumətinə  makroiqtisadi  göstəricilərin,bankçılığın və iş dünyasının aqibətindən  çox  ölkəyə gələn isti pul daha cazibədar oldu ki, kredit dərəcələndirmə  qurumlarının  iqtisadiyyatın  görünüşünü  əksər vaxt aşağı şkalalara çəkməsinə qarşı tədbirlər görməyə  lüzum görülmədi. Məzənnəni   isə ümumiyyətlə, nəinki aşağı çəkmək, heç ziqzaqlardan sonra hansısa nöqtədə  müvəqqəti də olsa,sabitləmək  mümkün olmadı.

Əcnəbi şirkətlər İstanbul birjasını tərk etdikcə Türk lirəsi dəyər itirdi.İdxal edilən enerjiyə hər il ən az 50 milyard dollar ödənməsi cari kəsiri Domokl qılıncı kimi iqtisadiyyatın başının üstündən əskik etmədiyi kimi, körpü,yol və b. infrastruktur  layihələrinin  reallaşması üçün əcnəbi  konsorsiumlara valyuta ilə verilən xəzinə təminatları  isə məzənnənin üzərində əsas təzyiq ünsürləri kimi qalmağa davam etdi. Və məzənnə bu dəfə New York Times  qəzetinə  mövzu  oldu (30.08.2020)        Türk iqtisadiyyatında  məzənnə riskinin getdikcə artdığına diqqət çəkilən yazıda son aylardakı  artışlarda pandemiyanın da rolu olduğu qeyd edilir.

Jack Ewingin  yazısında  diqqəti cəlb edən əsas nöqtə Türkiyənin ən böyük şirkətlərindən biri olan Koç Holdinqə bağlı  Arçelik şirkəti     baş direktorunun “Bazardakı məzənnə təzyiqindən təsirlənmədiklərini” qeyd etməsidir.

Baş direktor Hakan Bulgurlu “Pakistanda, Banqladeşdə, Hindistanda, Cənubi Afrikada da sənaye müəssisələri olduğunu” xatırladaraq valyuta ehtiyaclarını böyük ölçüdə xaricdəki şirkətləri vasitəsiylə təmin etdiklərini  deyib. Yox, bu, taleyin hökumət üzərindəki ironiyası olmayıb, siyasi təzyiq,təşviq və dəstəklərlə əl   dəyişdirən və ya əl dəyişdirtdirilməyə çalışılan sərmayənin hökumətə cavabıdır.

Hələ 2001-ci ildə AKP yaradılanda Türkiyənin  ən böyük şirkətlər qrupu olan Koç Holdinq ilə ulduzu barışmamış, iqtidara gələndən sonra isə Türkiyə Cümhuriyyəti ilə yaşıd olan bir çox şirkət kimi Koç Holdnq də iqtidarın təzyiqindən nəsibini almışdı.

Dünya Bankının 2 il  əvvəl elan etdiyi raporta  görə, AKP dönəmində  verilən  150 milyard dollarlıq tenderin 136 milyard dolları qanun tez-tez  dəyişdirlərək iqtidara ən yaxın 5 şirkətə verilmişdir. Onların heç biri AKP iqtidara gələnə qədər 70-80 illik  böyük şirkətlərin  yanına yaxınlaşa  bilməzdilər.

İllər boyu hərbi sənayedən başlamış neft sənayesinə qədər, infrsatrukturadan konkret iri sənaye investisiyalarına qədər heç bir tenderdən qalib çıxa bilməyən Koç Holdinq, deyəsən, Türkiyəyə axırıncı investisiyasını 2008-də ildə qoyandan sonra tamamilə  əcnəbi ölkələrə açılmış, Holdinqin fəxri prezidenti, bu gün 89 yaşında olan Rahmi  Koç, “Hökumət son 10 ildə pulun hamısını daşa-torpağa  xərclədi, Türkiyəyə tək quruş da investisiya qoymayacayıq”- sözləriylə həm mövcud vəziyyəti  dəyərləndirmiş  həm də gələcək planlarını  açıqlamışdı.

AKP iqtidarı ilə Koç Holdinq arasındakı  pərdə arxasındakı  mübahisənin və holdinqə göstərilən təzyiqin  başqa bir səbəbi isə o vaxtın baş naziri, bu günün prezidenti Erdoğanın tələbinə  baxmayaraq, holdinqin  İtaliyada saxladığı təxminən 40 milyard dollarlıq fondu Türkiyəyə gətirib iqtidarın əmrinə verməməsiydi.

Şübhəsiz, Rahmi Koç o fondu Türkiyəyə gətirərək istifadə etməsi üçün borc şəklində iqtidara versəydi,həm yeni tenderlərdə qalib gələr həm də təzyiqlərdən qurtulardı.Ancaq öz prinsiplərinə həmişə sadiq qalmasıyla tanınan Koç Holdinqin bunu etməməsi gəlinən nöqtədə bu şirkətlər qrupunun öz xeyrinə olduğunu göstərir.

Şübhəsiz, holdinqin qurucusu Vehbi Koçun 1920-ci ilin Ankarasındakı baqqal mağazasından hesablasaq, 100 yaşlı bu şirkətlər  qrupunun öz strateji və taktiki addımlarını dəqiq ölçüb-biçərək atmasından təbii şey də ola bilməz.

Elə strateji planları və taktiki addımları siyasi konyukturaya təslim etmədiyinə görə  bu gün Türkiyə  yenidən məzənnə problemiylə üzbəüz qalsa da ölkənin ən köklü holdinqi  məzənnə ilə bağlı problem yaşamır.

İqtisadiyyatı  sərbəst buraxmayıb nəzarət və təzyiq altına almaq ilk növbədə,iqtidarın özünü vurur.

Elə mətbuatı da….

Mayis Əlizadə