Xəzər dənizi sanksiyaların pozulması üçün cənnətdir

Hər kəs son dramın Qara dənizdə necə baş verdiyini müşahidə edərkən, Xəzər dənizində sirli dəniz səyahətləri baş verir. Dünyanın ən böyük gölü Qazaxıstan, Türkmənistan, Azərbaycan, Rusiya və İranla həmsərhəddir. Və okeana bənzəyən dəniz indi də əsasən Rusiya və İran gəmilərinin iştirakı ilə böyük həcmdə gizli daşımaların arenası sayılır.

Son üç ayda təkcə Rusiya bayrağı altında üzən gəmilərin 600-dən çox AİS pozuntusu törətdiyi qeydə alınıb ki, bu da  ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ayda 100-dən bir qədər çoxdur (AİS avtomatik identifikasiya sistemidir və demək olar ki, bütün kommersiya gəmiləri bundan istifadə etməyə borcludur; AİS-in işində fasilələr gəmi sisteminin məlumat ötürülməsini dayandırdığı dövrlərdir.) İki ölkə arasında hərəkət edən Rusiya və İran gəmiləri də AİS-in dayandırıldığı limanlara gizli girişlər edirlər, bəziləri hətta öz yerlərini saxtalaşdırır. Rusiya kölgə iqtisadiyyatına çəkilir.

Bu günlərdə Rusiya və İran arasında Xəzər dənizilə hərəkət edən 12 gəmi qaranlıq limanlara daxil olub (onların hamısı Rusiya və ya İran təşkilatlarına məxsus olub, Rusiya və ya İran bayrağı və ya hər ikisinin bayrağı altında üzüblər).

Gəmilər açıq şəkildə istəyiblər ki, xarici aləm onların bu limanlarda iştirakından mümkün qədər az xəbərdar olsun, gəmilərin qayda və normalara riayət etməsinə nəzarət  etməli olan qlobal dəniz polisi isə yoxdur. Əlbəttə ki, uzun illər ərzində özünü yaxşı aparmayan müxtəlif gəmilər AİS-lərini söndürüblər, lakin bu, dünyanın ən güclü ölkələrindən birinin iştirakı ilə geniş miqyasda baş verdikdə qlobal gəmiçiliyi mümkün edən dəniz qaydaları pozulur.

Söhbətin daha kiçik limanlara girə bilən böyük gəmi və kiçik gəmidən getdiyi vaxtda eyni gündə 12 gəminin qaranlıq limana girməsi, digər 12-nin gəmidən gəmiyə keçməsi zərərli olmaya bilər. Ancaq bu, öz səyahətlərini gizlətməyə çalışan gəmilər arasında da yayılıb.

Və bu, bizim günlərdə Xəzər dənizində gəmiçiliyində gizlənən sirrin yalnız bir hissəsidir. May ayında Xəzərdə Rusiya bayrağı altında üzən 138 gəmi öz AİS-də 657 boşluq yaradıb. Lloyd's List Intelligence-ə görə, iyun ayında belə boşluqlar 625 olub (160 gəminin iştirakıyla), iyulda ən azı 630 (157 gəmi). Bu, ötən ilin may, iyun və iyul aylarında olduğundan dörd dəfə çoxdur. Həmin dövrdə Xəzər dənizində Rusiya bayrağı altında üzən gəmilər öz AİS-lərini müvafiq olaraq 159, 135 və 138 dəfə söndürüblər.

Bu ilin mayında İran bayrağı altında üzən 48 gəminin AIS-də 199 boşluq yaranıb; iyunda İranın 48 gəmisində 218 boşluq, iyulda 47 gəmidə 192 boşluq olub. Bu, ötən ilin eyni vaxtı ilə müqayisədə ayda bir neçə gəmi çoxdur və AIS boşluqları təxminən iki dəfə çoxdur. AIS-gap gəmilərin əhəmiyyətli hissəsi Rusiya və İran limanları arasında hərəkət edib.

Müqayisə üçün qeyd edək ki, Xəzər dənizindən keçən Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan gəmilərində AİS-də çox az boşluq olub. Deyəsən, qaydalara əməl edirlər-hələlik. Ancaq öz fəaliyyətlərini gizlətməyə qərar verərlərsə, onları dayandırmaq çətin olacaq.

Həqiqətən də Rusiya və İranın AIS-lərində boşluqlar texniki problemlər və ya hava şəraiti nəticəsində yaranan təsadüfi hal deyil: onlardan 149-dan 169-a qədəri 4 gündən 7 günədək, 50-dən 92-yə qədəri isə 8 gündən 14 günədək davam edib.

"Rusiya öz ritorikasında bu yolu təşviq edir və ruslar müəyyən dərəcədə bilirlər ki, onları izləyirlər", - Lloyd's List-in məlumatlar üzrə  analitiki,  Foreign Policy  üçün təhlil aparan Bricit Dyakun deyib. "Xəzər həqiqətən İranla ticarət üçün əlverişlidir və ruslar oraya Azov dənizindən gəmilər çıxara bilər. Görünür, onlar nə olursa- olsun, öz  fəaliyyətlərinin elementlərini gizlətməyə çalışırlar. Təkcə AIS-dən istifadə edərək onların tam olaraq nə etdiklərini görə bilmirik, amma Xəzər dənizi əvvəlkindən daha çox yüklənib”.

AİS-dəki boşluqlar bu günlərdə Xəzər dənizində Rusiya və İran gəmilərinin yeganə daimi xüsusiyyəti deyil. May-iyul aylarında mənim elmi əməkdaşım Ketrin Kamberg  qaranlıq limana müntəzəm girişləri, Rusiya və ya İran gəmilərinin iştirakı ilə bir gəmidən digərinə keçmələri müəyyən edib ki, bu da çox vaxt ikirəqəmli ədədlərlə hesablanır. Xəzər dənizində "hazırda hər şey çox qəribədir", - Dyakun fikrini yekunlaşdırıb.

Bundan əlavə, saxta yerləşmə mövqeyi ötürmək üçün AİS spufinq tənzimləmə təcrübəsi var. Rusiya və İranın 12 gəmisinin qaranlıq limana girməsi və 12 digərinin bir gəmidən digərinə keçməsi üçün təsadüfi seçilmiş həmin gün Rusiya və İranın 4 gəmisi Xəzər dənizi limanında dayandıqları təəssüratını yaratmaq üçün öz yerləşmə mövqelərini saxtalaşdırıblar, halbuki, gəmilər Xəzər dənizində üzüblər.

Rusiya və İran arasında Xəzər dənizini keçən gəmilər Rusiya və ya İran limanlarında yoxlamalara görə narahat olmasalar da, onlar gizli səyahət etməyi məqsədəuyğun hesab edirlər. Bəlkə ona görə ki, onların biznesi artır. Ukraynaya hücumdan əvvəl Rusiyanın İranla ticarətə xüsusi ehtiyacı yox idi. 2020-ci ildə o, İrana 1,4 milyard dollardan bir qədər çox məhsul ixrac edib və təxminən 800 milyon dollar dəyərində məhsul idxal edib (bu rəqəm COVID-19-un nəticəsi deyildi: bundan üç il öncə iki ölkə arasında ticarət daha da aşağı idi.) Sonra, 2021-ci ildə bu, 3 milyard dollardan çox Rusiya ixracatına və təxminən 3 milyard dollar idxala yüksəlib.

O vaxtdan Ukraynada müharibə İranı Rusiya üçün zəruri silah tədarükçüsünə çevirib. İyunda Rusiya bildirib ki, ilin sonuna qədər İran və digər Avrasiya ölkələrilə azad ticarət haqqında sazişin imzalanacağını gözləyir,  İran isə bildirib ki, Rusiya ilə "böyük həcmdə" neft və qaz svoplarına ümid edir. Lakin gizli reysləri həyata keçirən gəmilərin əksəriyyəti tankerlər yox, yük gəmiləridir. Məsələn, iyulda səyahət zamanı itkin düşən 20 gəmi neft və kimyəvi məhsullar daşıyan tankerlər, 129 gəmi isə yük gəmiləri olub, Lloyd's List Intelligence-in məlumatlarından belə görünür. Bəs gəmilər nə daşıyırlar və niyə öz fəaliyyətlərinin gizli qalmasına çalışırlar?

Xəzər dənizində gizli səyahətlər müasir Rusiya iqtisadiyyatının uğurlu illüstrasiyasıdır. Cəmi bir neçə il öncə Rusiya Qərbin müxtəlif sanksiyaları altında olsa da, qloballaşan iqtisadiyyatın tanınmış iştirakçısı olub. 2021-ci ilin iyununda ABŞ əvvəlkitək Rusiyaya 536,6 milyon dollarlıq məhsul ixrac edib və 2,7 milyard dollarlıq məhsul idxal edib. Hazırda Rusiya dünyanın ən inkişaf etmiş iqtisadiyyatları ilə ticarətə bağldır. Bu ilin iyununda ABŞ 411,7 milyon dollar dəyərində Rusiya məhsulu idxal edib və cəmi 30,9 milyon dollarlıq mal ixrac edib.

Rusiya şirkətləri konkret olaraq Çin, Hindistan və Türkiyə kimi ölkələrlə öz münasibətlərini möhkəmləndirməyi bacarıblar: 2022-ci ildə Rusiya Türkiyədən 2021-ci ildə olduğundan iki dəfə çox idxal edib.

Xəzər dənizi limanlarına daha çox qaranlıq səyahətlər və girişlər, daha çox gəmidən gəmiyə keçmələr və daha çox AIS spufinqi gözlənilir. Bəli, Rusiya 18 ay əvvəl hücuma başlayandan bəri Ukrayna ərazisinin bir hissəsini işğal etməyi və öz əlində saxlamağı bacarıb, lakin təcrid edilmiş qismində ticarət etmək çox çətindir.