Yeni Suriya: imkanlar və çağırışlar

Ankara İctimai Elmlər Universitetinin Beynəlxalq Münasibətlər kafedrasının müəllimi Murat Yeşiltaş Anadolu Agentliyi üçün Suriyada yeni bir dövlətin formalaşması haqqında analitik məqalə yazıb.

Suriya inqilabı öz məqsədinə çatıb, lakin bu ölkə üçün yolun başlanğıcıdır. İnqilabın əsas məqsədi Əsəd rejimini devirmək idi. 13 il ərzində rejim dəfələrlə çökmək həddinə çatmışdı. Ancaq illərlə əldə edilməyən nəticə cəmi 12 gün ərzində baş verdi: 61 il ərzində hakimiyyətdə olan BƏƏS rejimi devrildi. Devrilmiş rejimin lideri, son 13 ilin iztirabları və qan tökülməsi üçün ən çox məsuliyyət daşıyan Bəşər Əsəd ölkəni tərk etmək və Rusiyadan sığınacaq istəmək məcburiyyətində qaldı.

Bu inqilab haqqında çox yazılacaq və bir çox hekayə danışılacaq. Lakin əsas sual budur ki, bundan sonra Suriyanın gələcəyi necə qurulacaq. Bu gələcək bir neçə faktordan asılı olacaq və bu faktorlar daxili, regional və beynəlxalq dinamikalar kimi təsnif edilə bilər.

Daxili dinamikalar

Daxili dinamikalar baxımından rejimin sürətli çöküşü mühüm başlanğıc nöqtəsi kimi çıxış edir. Təhriş əş-Şam (HTŞ) rejimin devrilməsində əsas rol oynayıb. Buna görə də HTŞ keçid prosesinin idarə edilməsində mühüm təsirə sahib olacaq. Dəməşqdə rejimin simvolik nümayəndəsi olaraq qalan Suriya baş naziri Məhəmməd Qazi əl-Cəlali hakimiyyəti müxalifətə dinc yolla təhvil verdi. Bu, keçid dövrünün nisbətən hamar başlanmasına və Suriyada güc balansı kontekstində legitim bir baza yaranmasına şərait yaratdı.

Lakin rejimin çökməsindən sonra Suriyada əsas prioritet ümumi təhlükəsizliyin təmin edilməsidir. Bunun üçün hərbi qarşıdurmalar tamamilə dayandırılmalı və gündəlik həyat təhlükəsiz hala gətirilməlidir.

Regional dinamikalar

Türkiyənin regional oyunçu kimi rolu o qədər önəmli olub ki, onu görməməzlikdən gəlmək mümkün deyil. Türkiyənin Suriyadakı rolunu anlamaq üçün yalnız son 12 günə yox, son 13 ilə nəzər salmaq lazımdır. Ankara suriyalı qaçqınlara davamlı sığınacaq vermək, rejim əməliyyatlarından İdlibi qorumaq üçün hərbi və diplomatik şərait yaratmaq, terrorizmlə mübarizə aparmaq, PKK/YPG-nin təsirini məhdudlaşdırmaq kimi səyləri ilə müxalifətin 12 gün ərzindəki uğurunun möhkəm əsasını qoymuşdur.

Beynəlxalq dinamikalar

Yeni dövrdə ABŞ-ın Suriyadakı prioritetləri İsrailin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, PYD/YPG-nin mövcudluğunun saxlanması və İŞİD-ə qarşı mübarizənin davam etdirilməsidir.

Hazırkı vəziyyət həm də Prezident Trampın Suriyadan qoşunlarını çıxarmaq planlarını asanlaşdıra bilər. 27 noyabrdan əvvəl hazırlanmış planlar və ssenarilərin Vaşinqton administrasiyası üçün əhəmiyyətini itirdiyini nəzərə alaraq, yeni Suriyanın ABŞ üçün Yaxın Şərqdə prioritet olmayacağını söyləmək olar. Bununla belə, Türkiyə və ABŞ PYD/YPG-siz yeni bir Suriya qurmaq üçün çoxsaylı imkanlara malikdir. PYD/YPG üzərində qurulan strategiya yeni Suriyada praktik olaraq işlək olmayacaq.

Eyni zamanda, Rusiyanın yeni vəziyyətin səbəblərini təhlil edərək Suriyadakı mövqeyini yenidən qiymətləndirdiyi də açıq-aşkardır. Rusiya üçün ən ağıllı yanaşma əvvəlki mövqeyini tərk etmək, siyasi prosesə və yeni hakimiyyətlə münasibətlərin qurulmasına diqqət yetirmək ola bilər. Bu mərhələdə Rusiyanın BMT-nin 2254 saylı qətnaməsindən və Astana formatından diplomatik iştirakını genişləndirmək üçün istifadə etməsi çox mümkündür.

Yeni dövr

Yeni Suriya "Ərəb Baharı"nın ən böyük geosiyasi dönüş nöqtələrindən biridir. İnqilab əsas məqsədinə nail olub, lakin Suriyada yeni qayda-qanunun qurulması çoxsaylı çətinliklərlə üzləşəcək. Liviya, Misir, Yəmən və Tunis təcrübələri siyasi və sosial çalxalanmalarla doludur. Tunis və Misir institusionallaşmış sistemlər əsasında "yeni avtoritarizmin" qurulmasına qərar verdi. Yəmən və Liviya qeyri-institusionallaşmış strukturlar ətrafında siyasi və hərbi münaqişədən çıxmağı bacarmadı və ölkələrində nizam yaratmadı. Suriya istisna təşkil edir, çünki orada vətəndaş müharibəsi çox uzun sürdü və devrilmiş BƏƏS rejimi tamamilə fərqli bir institusional çərçivəyə malik idi.

İnqilabı uğurla həyata keçirənlər yeni qayda-qanun qurmağı bacarsalar və Suriyada davamlı bir model yaratsalar, yeni Suriya Yaxın Şərqdə mühüm geosiyasi nailiyyətlər əldə edə bilər. Bunun yeganə yolu ədalətli, demokratik və dayanıqlı bir sistemin qurulmasıdır. Lakin hələ belə bir model mövcud deyil və onu qurmaq asan olmayacaq.