Benzinin qiyməti: presedent təkrarlanacaqmı?

2020-ci ilin mart ayında neftin qiymətinin kəskin düşməsi (son 18 ildə ən kəskin ucuzlaşma, 53%-dən artıq) dünyanı sarsıtdı, bununla əlaqədar olaraq Şimalı Amerikada istehsal edilən yanacağın qiyməti azaldı, Europa və Asiyada müxtəlif növ yanacağın ixracatçıları isə bu situasiyadan doyunca yararlanır.

Belə ki, Belçikada benzin və dizel yanacağının qiyməti müvafiq olaraq 19% və 13%, Fransada, Almaniyada, Gürcüstanda orta hesabla 10% ucuzlaşıb.

MDB-nin neft hasil edən ölkələrinə gəldikdə, onlar dövlət büdcələrinin gəlirinin vacib hissəsi təşkil edən yanacağın daxili qiymətlərini azaltmağa tələsmir, ancaq etiraf edirlər ki, COVID-19 koronavirusuna görə işgüzar fəallığın aşağı düşməsi nəticəsində daxili bazarda onun istehlakı azalıb.

AZƏRBAYCANDAKI SİTUASİYA

Azərbaycanda yeganə neft emalı zavodu olan Bakıdakı Heydər Əliyev adına zavodda istehsal edilən əsas benzin növləri Aİ-92 (oktan rəqəmi 92) və dizel yanacağıdır (“Euro-4”).

Benzin tam olaraq daxili bazarda satılır, dizelin yarıdan çoxu isə ixrac edilir.

2019-cu ildə NEZ 1,16 mln. ton Aİ-92 (2018-ci illə müqayisədə 2,1% azalma) və 2,113 mln. ton dizel yanacağı (8% artım) istehsal edib.

2020-ci ilin yanvar-fevral aylarında avtomobil benzininin istehsalı 230 min ton (2019-cu ilin iki ayının göstəricisi ilə müqayisədə 15,1% artım), dizel yanacağının istehsalı isə 371,8 min ton (9,5% artım) təşkil edib.

Ancaq Azərbaycanda mart ayında COVID-19-a görə tətbiq edilən karantin məhdudiyyəti nəzərə alınmaqla tam aydın olur ki, ölkədə bu yanacaq növlərinin istehlakı aşağı düşəcək.

SOCAR-dakı məlumatlı mənbənin ASTNA-ya verdiyi məlumata görə, Azərbaycan benzinin artığını ixrac etməyə hazırlaşmır.

“Yaxşısı budur biz payıza ehtiyat saxlayaq, çünki ənənəvi olaraq oktyabrda H.Əliyev adına NEZ aylıq planlı təmirə dayanır, bu səbəbdən SOCAR müvəqqəti mövsümü defisiti doldurmaq üçün 80-100 min ton Aİ-92 benzini idxal etməli olur”, - SOCAR nümayəndəsi qeyd edib.

Dizelə gəldikdə isə, ona əvvəlki kimi Qara dəniz və Aralıq dənizi bazarlarında yaxşı tələbat var, çünki qarşıda əkin kampaniyaları var, həmçinin Avropada yük daşımaları azalmır (dizel ağır yük daşıyan maşınlar üçün yanacaq kimi istifadə olunur).

İqtisadçı Qubad İbadoğlunun fikrincə, “neft və neft məhsullarının dünya bazarında qiymətinin ucuzlaşması Azərbaycanda da qiymətlərdə əks olunmalıdır”.

“Azərbaycanda Aİ-92 benzini, dizel yanacağı ucuzlaşmalıdır. Əks halda belə çıxır ki, SOCAR xarici bazarlarda öz yanacağının qiymətini ucuzlaşdırır, ancaq ölkə daxilində ucuzlaşdırmır və bu fərqi daxili istehlakçılar hesabına kompensasiya edir”, - deyə Q.İbadoğlu qeyd edib.

Qeyd edək ki, Azərbaycanda hazırda Aİ-92-nin bir litri 90 qəpiyə, dizelin litri 60 qəpiyə (0,35 dollar) satılır, özü də Azərbaycanda dizel MDB məqanında ən ucuzlardandır.

Avropada dizel yanacağının bir litrinin orta qiyməti bu və ya digər ölkədə vergidən asılı olaraq 0,9 – 1,55 dollardır.

Azərbaycan Aİ-95 və Aİ-98-i idxal edir, çünki NEZ-də yalnız 2021-ci ildə ölkəyə ildə bütövlükdə 2,2 mln. ton “Euro-5” standartına uyğun Aİ-92/95/98 benzin istehsal etməyə imkan verəcək müvafiq istehlal qurğuları olacaq.

Həmçinin 2021-ci ildə NEZ-də ildə 2,9 mln. ton həcmdə “Euro-5” dizel yanacağının istehsalını yoluna qoymaq planlaşdırılır.

Hələlik isə Azərbaycan Ai-95 və Aİ-98 benzinlərini idxal edir və Avropada bu neft məhsullarına qiymətin bir litrinin 0,6-1,6 dollar ucuzlaşması (ölkənin vergi qanunvericiliyindən asılıdır) Azərbaycana 2020-ci ildə onu ölkəyə gətirməyə və əvvəlkindən ucuz satmağa (Azərbaycanda Premium Euro-95 benzinin bir litri 1,5 manatdan 1,2 manata, «Super Euro-98» isə 1,6 manatdan 1,4 manata qədər ucuzlaşıb) imkan verib.

Aİ-92 NƏYƏ GÖRƏ UCUZLAŞMIR?

Bu suala cavab üçün 2017-ci ilə ekskurs etmək lazımdır, o zaman Azərbaycan Tarif Şurasının qərarı ilə (İqtisadiyyat Nazirliyi yanında) Aİ-92 markalı avtomobil benzinin bir litrinin pərakəndə satış qiyməti 0,7 manatdan 0,9 manata bahalaşdı.

Qeyd edək ki, Azərbaycanda Aİ-92 benzinin qiyməti bazarla tənzimlənmir, həmişə dövlət tərəfindən müəyyən edilir.

2017-ci ilin o əlamətdar iyul günündə Tarif Şurası ən populyar benzin markasının daxili qiymətinin bahalaşmasını belə əsaslandırdı.

“Azərbaycan istehsal edilən motor yanacağının keyfiyyətini artırmağa, ekomühiti yaxşılaşdırmağa, daxili tələbatı təmin etmək üçün investisiya imkanlarını genişləndirməyə, NEZ-in müasirləşdirilməsini və yenidən qurulmasını həyata keçirməyə çalışır. Bundan əlavə, manatın devalvasiyası (2015-ci ildə olub) SOCAR-ın ixrac imkanlarının və ölkənin xarici valyutada gəlirlərinin məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarıb”, - Tarif Şurasının qərarında deyilirdi.

Azərbaycan İqtisadiyyat Nazirliyinin nümayəndəsi ASTNA-a bildirib ki, “neft sahəsinin, İqtisadiyyat Nazirliyinin, Maliyyə Nazirliyinin, AMB-nın ekspertlərinin daxil olduğu hökumətin işçi qrupu hazırda COVİD-19-un və neftin dünya bazarında ucuzlaşan qiymətinin ziyanının təsirlərini qiymətləndirir, mümkündür ki, apreldə Tarif Şurasının müəyyən etdiyi hər hansı qiymətlərin dəyişib-dəyişməyəcəyi məlum olacaq”.

AMB ölkənin valyuta qazancının azalması səbəbindən artıq dolayısı ilə manata təzyiqi etiraf edir, lakin hələlik məzənnəni 1 dollara görə 1,7 manat səviyyəsində saxlayır.

Əhali arasında ajiotaji aşağı salmaq üçün Azərbaycan Dövlət Neft Fondu Novruz Bayramına qədər martın 10-dan 19-a qədər valyuta hərraclarında təxminən 1,5 mlrd. dollar, yəni ARDNF-nun dövlət büdcəsinə illik transfert məbləğinin dörddə biri qədər valyuta satıb, Fond onun konvertasiyasını AMB-nın hərracları vasitəsilə (2016-cı ildən) həyata keçirir.

Moody’s nüfuzlu  beynəlxalq agentliyin bu yaxınlarda verdiyi bəyanat da əhəmiyyətlidir.

“Azərbaycan manatının sabitliyi Dövlət Neft Fondundan xarici valyutanın satışı hesabına saxlanılır. Lakin əgər neftin qiyməti uzun müddət hazırkı rekort aşağı səviyyədə qalsa, Azərbaycan milli valyutanın devalvasiyasına getmək məcburiyyəti ilə üzləşəcək”, - deyə reytinq agentliyinin hesabatında deyilir.

Qeyd edək ki, Azeri Light-ın qiyməti bir bareli 26-28 dollara qədər ucuzlaşan etalon Brent-in qiymətinə bağlıdır.

Azərbaycan büdcəsi, ARDNF-nun və SOCAR-ın 2020-ci il üçün büdcələrində neftin bir bareli 55 dollardan götürülüb.

Ona görə də benzinin daxili qiymətinin ucuzlaşmamasına təəccüblənməyə dəyərmi.

Bundan əlavə. Mətndə “valyuta qazancının azalması barədə” vurğulanan ifadə faktiki olaraq presedentin mövcudluğu anlamına gəlir, o zaman Azərbaycan hökuməti büdcə ilə bağlı böhranı həll etmək üçün benzinin daxili qiymətinin artımına getdi.

Hələlik hökumətin bu presedentdən istifadə edəcəyini demək çətindir. Situasiya apreldə aydınlaşa bilər.