“İnsan hüquqlarını müdafiəsini təşkil etməli sonuncu instansiya da vətəndaşlarda ümidsizlik yaradır”

Azərbaycanın İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (Ombudsman) Səbinə Əliyeva Milli Məclisə 2023-cü ildə ölkədə insan hüquqlarının qorunması ilə bağlı illik hesabat təqdim edib. Məlum olub ki,  il ərzində Ombudsmanın ünvanına 29 min 411 müraciət edilib. Ombudsman deyib ki, şikayətlər əsasən şəxsiyyət vəsiqəsi ilə təmin edilmə, yaşayış yeri üzrə qeydiyyata alınma, şəxsiyyət vəsiqəsinin fərdi identifikasiya nömrəsinin deaktiv edilməsi, ölkədən çıxışa qoyulmuş məhdudiyyətin götürülməsi kimi mövzularda olub. İşgəncə, qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan rəftar və ya cəzalara gəlincə, Səbinə Əliyeva bildirib ki, il ərzində şəxslərin öz iradəsi ilə tərk edə bilmədiyi müəssisələrə 347 başçəkmə olub.

“2.500 nəfər üçün nəzərdə tutulmuş 1 saylı Bakı İstintaq Təcridxanasında başçəkmələr zamanı limitdən daha çox şəxsin saxlanıldığı müəyyən olunub. Bununla yanaşı, 700 nəfərlik 2 saylı İstintaq Təcridxanasında 800, 1.050 nəfərlik 3 saylı İstintaq Təcridxanasında 1.400 nəfərin saxlandığı, 1.200 nəfər saxlanma limiti olan 2 saylı cəzaçəkmə müəssisəsində isə 1.411 məhkumun cəza çəkdiyi müəyyən edilib”.

Ombudsman bəzi hallarda tutulan şəxslərin vəkilləri ilə görüşünə izin verilməməsindən narahatlığını bildirib.

Lakin Ombudsmanın illik hesabatında vəkillərlə görüşə problem yaradılmasından savayı, qalan hallarla bağlı məlumat yoxdur. Hesabatda vətəndaşların siyasi hüquqlarının pozulması, o cümlədən toplaşmaq, birləşmək, media, seçki hüquqları, jurnalistlərin həbsi, mediaların qapadılması, siyasi məhbusların problemləri ilə bağlı məlumatlar da yer almayıb.

Vətəndaş Hüquqları İnstitutunun rəhbəri Bəşir Süleymanlı Ombudsmanın illik Hesabatı ilə bağlı ASTNA-nın suallarını cavablandırıb.

* * *

Sual: Bəşir bəy, Ombudsmanın illik hesabatını necə qiymətləndirirsiz?

Cavab: Ombudsman vəzifəsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə təsbit olunmuş və Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanları, bələdiyyələr, habelə dövlət və ya bələdiyyə mülkiyyətində olan və ya paylarının  nəzarət zərfi dövlətə və ya bələdiyyəyə məxsus olan hüquqi şəxslər  və büdcə təşkilatları onların vəzifəli şəxsləri tərəfindən pozulan insan hüquqları və azadlıqlarının bərpa edilməsi və bu Konstitusiya Qanunu ilə müəyyən edilmiş hallarda insan hüquqları pozuntularının qarşısının alınması üçün təsis edilir. Ombudsman hər il Milli Məclisdə hesabat verir. “Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (ombudsman) haqqında” qanuna uyğun olaraq hesabatda il ərzində Aparatın gördüyü işlər, qanunda göstərilən istiqamətdə fəaliyyəti öz əksini tapmalıdır.

Qanunda daha çox sahəni əhatə etmək olduğu halda hesabat bütün pozuntuları tam əhatə etmir. Bəzi sahələrin üzərindən səthi keçiblər. Məsələn, işgəncə, qadın zorakılığı. Halbuki, son dövrlər qadın qətlləri ilə bağlı məlumatlar çoxalıb.

Bəzi pozuntuların sosial şəbəkədə, mediada yayıldıqdan sonra xəbər tutduqlarını yazıblar. Halbuki, bu pozuntularla bağlı əvvəlcədən monitorinq aparmaq və preventiv tədbirlər görmək olardı. Hesabatın əksər hissələri əvvəlkilərdən o qədər də fərqlənmir. Ancaq bəzi hissələri ilə bağlı fundamental yanaşma diqqqətimi çəkdi. Məsələn, təqsirləndirilən şəxslərlə bağlı seçilən qətiimkan tədbirlərinin yalnız həbslə bağlı olmasının narahatlığı və s. 

Həbs yerlərində saxlanılanların çoxluğu qeyd qeyd olunur, ancaq məsələn burda beynəlxalq standartlar, qidalanma ilə bağlı narahatedici yanaşma yoxdur. Sual qoyulmur ki, niyə cəzaçəkmə müəssilərinə kütləvi ərzaq, içməli su daşınır?! Çünki qidalanma yaxşı deyil

Sual: Hesabatda nələr vardı, nələr yoxdu?

Cavab: Qeyd etdiyim kimi, hesabatda qətimkan tədbirlərinin seçilməsində olan pozuntular diqqət çəkir. Xüsusilə həbsə alternativ qətimkan tədbirlərinin seçilməsinin əhəmiyyəti bir daha diqqətə çatdırılıb. Qeyd olunur ki, bunların bəziləri sonradan bəraət aldığı halda həbsə bərabər qətimkan tədbiri seçilir. Bu yaxşı haldır, ancaq bunun daha dərinləşdirilməsi və fundamental islahatların aparılması üçün ciddi faktlar və rəqəmlər ortaya qoyulmalıdır.

Təcridxanalarda və cəzaçəkmə müəssisəsində sıxlıq, saxlanıların saylarının çox olması göstərilib. Amma reallıqda vəziyət hesabatda olduğundan daha ağırdır. Bunun üçün hansı addımlar atılmalıdır ki, aradan qaldırılsın.  Bu problem əvvəlki hesabatlarda da öz əksini tapır. Ancaq dəyişiklik gözəçarpacaq qədər deyil.

Digər bir məsələ polis idarələrində olan pozuntularla bağlıdır ki, bununla bağlı hesabatda xeyli hissələr var. Xüsusilə saxlanılanlara qarşı pis münasibət, vəkilin iştikrakına maneələr və sairə haqqında ətraflı bölmələr var. O cümlədən polis bölmələrində baş verən neqativ hallarla bağlı tutarlı faktlar sadalanır.

Təhisl müəssilələrində baş verən pozuntularla bağlı qeyd edilib. Amma bu da vəziyyəti tam və detallı əhatə etmir. Xüsusilə son dövrlər uşaqlar arasında bullinqin geniş yayılması ilə bağlı dərin narahatlıq sezilmir.

Bir müsbət məqam diqqətimi çəkdi ki, bunu biz də dəfələrlə qaldırmışıq. İlk dəfə cinayət törədən, xüsusilə gənclərin digər saxlanılanlarla eyni yerdə saxlanılması ilə bağlı narahatlıq öz əksini tapıb. Ümid edirəm ki, bununla bağlı əməli işlər görülər.

Sual: Ombudsmanın funksiyaları “İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (Ombudsman) haqqında” Qanunda öz əksini tapıb. Bura ölkədə pozulan insan hüquqları və azadlıqlarının bərpası və insan hüquqları pozuntularının qarşısının alınması daxildir. Amma hesabatda biz İnsan hüquqlarının pozuntusu, siyasi həbslər, jurnalist həbsləri, siyasi məhbus məsələlərini görmürük. Sizcə niyə?

Cavab: Təəssüflər olsun ki, Ombudsman institutu da hakmiyyət kimi, ölkədə insanların siyasi baxışlarına görə həbs edildiyini inkar edir. İnsan hüquqlarının pozutusu var, amma siyasi azadlıqların pozuntuları öz əksini tapmır. Məsələn, toplaşmaq, birləşmək azadlığı ilə bağlı bir cümlə də yoxdur. O cümlədən jurnalistlərə qarşı olan həbslər və təqiblər haqqında yazılmır. Baxmayaraq ki, Ombudsmanın birbaşa vəzifəsidir və o hakimiyyətdən fərqli yanaşma ortaya qoymalı, vətəndaşların bütün istiqamətdə hüquqlarını müdafiə etməlidir. Təəssüf ki, biz bunu görmürük.

Sual: Əslində Ombudsman necə davranmalıdır, onun illik hesabatında hansı məsələlər yer almalı idi?

Cavab: “Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (Ombudsman) haqqında” qanun Ombudsmanın fəaliyyətini tam əks etdirir. Orda bütün istiqamətlər göstərilib və dövlət qurumlarınında fəaliyyətin monitorinqi, insan və vətəndaş hüquqlarının qorunması ilə bağlı bütün sahələr öz əksini tapıb. Amma fəaliyyətdə qanun icra edilmir və yaxud birtərəfli icra edilir. Azərbaycanda qanunların bəziləri ya icra edilmir, yaxud da yarımçıq və yaxud bir tərəfli, sərf edilən formada icra edilir. Bu da onlardan biridir.

Mən düşünürəm ki, hesabatda pozuntuların bütün spektri öz əksini tapmalıdır. Vətədnaşların hərəkət azadlığı pozuntusundan tutmuş, seçki hüququnun pozuntusunadək hər sahə üzrə pozuntular araşdırılmalıdır və hesabata salınmalıdır.

Digər tərəfdən Ombudsman vətəndaşlar üçün əlçatan olmalıdır. Təkcə paytaxt deyil, bütün respublikada baş verən hüquqi pozuntularla başlı Ombudsman institutu ən təsirli mexanizm kimi işləməlidir. Belə olduqda biz bu instututun ciddi təsirlərini görə biləcəyik.

Sual: Ombudsman aparatı müstəqil qurum olmalıdır. Bəs ondan narazılıqlarla bağlı hara şikayət etmək mümkündür?

Cavab: Təbii ki, əgər ölkədə təmsilçi parlament formalaşsa bu instututun da fəaliyyətinə qiymət verilər və hesabat ciddi araşdırılar, uyğun addımlar atılardı. Bunun da nəticəsi olaraq Ombudman növbəti dəfə daha məhsuldar və real fəaliyyət göstərərdi. Amma biz bunu görmürük, növbətçi illik hesabat və onun qəbulunun şahidi oluruq. Əgər insan hüquqlarını müdafiəsini təşkil etməli sonuncu instansiyalardan biri belə yanaşdıqda vətəndaşlarda da bir ümidsizlik yaranır. Artıq müraciətlərin əhəmiyyətsiz olduğunu düşünürlər.

Sual: Ombudsman aparatının fəaliyyəti ilə bağlı sizin təklifləriniz nədən ibarətdir?

Cavab: Təkliflər çoxdur. Sadəcə onları gərək nəzərə alsınlar. Məsələn, məhkəmə institutunda fundamental islahatların aparılması üçün ciddi mövqe ortaya qoyulmalı, Azərbaycanın qoşulduğu beynəlxalq konvensiyaların icrası monitorinq olunmalıdır. Xüsusilə Avropa Məhkəməsinin qərarlarının icra vəziyyəti ilə bağlı ciddi mövqe sərgilənməlidir. Həbslərin sayının azaldılması ilə bağlı sübutların mötəbərliyi araşıdırılmalı, hesabatlarda əksini tapmalıdır. Daha hüquq-mühafizə qurumları istədikləri kimi şərləmə aparacaqsa, Ombusman isə bundan sonra əgər müraciət olarsa, gedib onlarla maraqlancaqsa, burda vəziyyət dəyişməyəcək.