Siyasi mühacirlər Azərbaycanda yeni proseslərə yön verir

Miqrasiyaya səbəb olan sosial-siyasi proseslər müxtəlifdir. İnsanlar öz ölkələrindən ona görə mühacirət edirlər ki, ölkədə yaşamaq təhlükəli olur. Səbəb kimi müharibələri, ekoloji qəzaları, dini və milli zəmində təqibləri, ayrı-seçkiliyi, ağır humanitar və sosial-iqtisadi böhranı, habelə avtoritar rejimi göstərmək olar.

BMT-nin Qlobal Miqrasiya ilə bağlı hesabatlarından aydın görünür ki, əsasən siyasi-sosial vəziyyət normal olmayan qeyri-azad ölkələrin sakinləri öz vətənlərini tərk etmək istəyirlər. Bu ölkələr arasında Suriya, Əfqanıstan, İraq, Sudan, Banqladeş, İran, Nigeriya və Pakistan üstünlük təşkil edir.

Azərbaycan son 100 ildə iki dəfə böyük miqrasiya ilə üzləşib. Birinci dəfə bu, 1920-ci ildə, Rusiyanın işğalından sonra baş verib. Dəqiq statistika olmasa da, bu mühacirət dalğası milli burjuaziya və siyasi elitanın böyük hissəsini əhatə edib. Mühacirətdə olan və Avropa və Türkiyədə siyasi və yaradıcılıq fəaliyyəti həyata keçirən şəxslər həmin vaxt Azərbaycanın siyasi həyatına hər hansı ciddi təsir göstərə bilmədilər. SSRİ-nin malik olduğu ideoloji və hərbi güc hər hansı müsbət nəticə əldə etməyi qeyri-mümkün edirdi.

İkinci dalğa SSRİ-nin dağılmasından sonrakı dövrü əhatə edib. Bu miqrasiya gah artır, gah azalırdı, amma kifayət qədər davamlı idi. O, öz-özlüyündə iki mərhələyə bölünürdü: 1991-96-cı illər, 2014-cü ildən bu günə qədər.

1988-ci ilin sonlarında başlayan mühacirət dalğası bir neçə il ərzində kifayət qədər yüksək olub. O, SSRİ-nin dağılması, Dağlıq Qarabağ ətrafında gərgin hərbi-siyasi vəziyyətlə bağlı idi. Azərbaycanı ermənilər, ruslar və digər etnik qrupların nümayəndələri, habelə çağırış yaşına çatan Azərbaycan gəncləri tərk edirdilər. Əsasən Rusiyaya gedən bu gənclərin bir hissəsi orduya çağırışdan və səfərbərlikdən yayınırdı. Bu təmayül ölkə üzrə minlərlə gənci əhatə etmişdi.

Mühacirət edən gənclərin əksəriyyəti Rusiyanın ali məktəblərində hüquqşünaslıq və texniki elmlər sahəsində təhsil almaq şansı əldə etdi. Eks-prezident Heydər Əliyevin 1996-97-ci illərdə imzaladığı "hərbi çağırışdan və səfərbərlikdən yayınan" şəxslərin əvfi haqqında sərəncam bu gənclərin ölkəyə qayıtması üçün zəmin yaradıb. Hazırda dövlət orqanlarında bu sərəncamlardan yararlanan minlərlə insan işləyir.

2014-cü ildən etibarən mühacirətin artmasının əsas səbəbi sosial-siyasi səbəbdir. Miqrasiyanı üç qrupa bölmək olar: əmək miqrasiyası; təhsil almaq məqsədilə ölkəni tərk edənlər; siyasi təzyiqlə qarşılaşanlar.

Əmək miqrasiyasının səbəbi yoxsulluq, pulsuzluq, işsizlikdir. Bu insanlar yalnız əmək fəaliyyəti üçün müvəqqəti olaraq xarici ölkələrə gediblər. Onlar vətəndaşlığı və daimi qeydiyyatı itirmirlər. Onların ailələri Azərbaycanda qalırlar, özləri isə, ən azı ildə bir dəfə ölkəyə gəlirlər. Avropa Qaçqınlara Dəstək Agentliyindən alınmış məlumata görə, Azərbaycandan Aİ-yə gedən mühacirlərin 89%-i əmək qabiliyyətli əhalidir. Onların 73%-i kişilərdir. Qeyri-rəsmi mənbələrə istinad etsək, Rusiyaya mühacirət edənlərin təxminən 90%-i əmək qabiliyyətli kişilərdir.

Təhsil üçün xaricə gedən gənclərin əksəriyyəti vətənə qayıtmamaq üçün müxtəlif üsullar və yollar axtarırlar. Xaricdə yaxşı təhsil alan gənclər qayıtdıqdan sonra müvafiq iş tapa bilmirlər. Avropanın demokratik standartlarına öyrəşən bu gənclər Azərbaycanın sosial-siyasi şəraitində yaşaya bilmirlər və yenidən ölkəni tərk edirlər.

Ölkədən bank kreditlərini ödəyə bilmədiyinə və ya siyasi motivlərlə təqib olunduğuna görə mühacirət edənlərin sayı artıb. Bu qrup əsasən ölkəni qeyri-rəsmi yollar taparaq tərk edir. Polis təqibləri, qanunsuz həbslər, sifarişli məhkəmə qərarları dözülməz şərait yaradıb.

Yeni dalğa

Xüsusilə üstündə durmaq istədiyimiz məsələ siyasi mühacirlərlə bağlıdır. İndiyədək siyasi mühacirlər əsasən ölkədə baş verən hadisələrə biganə idilər. Amma son illər vəziyyət sürətlə dəyişir. Müşahidələr göstərir ki, mühacirətdə yaşayan azərbaycanlılar tamamilə yeni mərhələyə qədəm qoyublar. Burada bir sıra yerli və beynəlxalq amillərin, habelə sosial medianın və Azərbaycanda onun istifadəçilərinin imkanlarının artmasının rolu var. Belə ki, son illər Qərb ölkələrində terror hücumlarının, çoxsaylı insan tələfatının, korrupsiya qalmaqalları və çirkli pulların yuyulması faktlarının artması nəzərə çarpır, bunlar qeyri-demokratik rejimlərlə bağlı mənfi fikir formalaşdırır. Yerli hökumətlərin bu cür rejimlərə qarşı siyasəti sərtləşir. Bu isə mühacirlərə və ilk növbədə siyasi motivlərlə mühacirət edənlərə təsir etməyə bilməz. Bu fonda Qərb ölkələrində yaşayan siyasi mühacirlər ictimai-siyasi fəaliyyəti genişləndirir. Avropa şəhərlərində xüsusi qaydada etiraz edən mühacirlərin sayı artır. Bu mərhələnin ilk addımları o qədər də sistemli olmasa da, onların Azərbaycana təsirinin tədricən artması hiss olunur. Bu xarici fəaliyyətin yaratdığı psixoloji dalğa cəmiyyətin müxtəlif sosial qruplarında müzakirələrə təkan verir. Xaricdə yaşayan gənclər yeni etiraz formalarından və siyasi təsir alətlərindən istifadə etməyə başlayırlar.

Mühacirlər yeni media resurslarından səmərəli istifadə edərək, Azərbaycanda informasiya-təbliğat inhisarını sürətlə məhv edirlər. Son iyirmi ildə hakimiyyət bütün inzibati, maliyyə və informasiya resurslarını səfərbər edərək yaratdığı mühit gözlənilmədən dəyişir. Xüsusən, bu, cəmiyyətə zorla qəbul etdirilən toxunulmaz dəyərlər sisteminə addir. Bu sistem indi sürətlə dağılır.

Hökumət çox primitiv metodlarla bu təmayülün qarşısını almağa çalışır. Siyasi mühacirlərin ailə üzvlərinə qarşı qanunsuzluq sadə insanların bu fəalların çıxışlarına marağını artırır. Hökumət hər dəfə özü üçün vəziyyəti çətinləşdirir. Dünyanın bir sıra ölkələrində keçirilən "Diktatoru tanıdaq" aksiyası hakimiyyətin beynəlxalq aləmdə və ölkə daxilində mövqeyini zəiflədir. Müvafiq dövlət qurumları və bu sahəyə görə məsul şəxslər yeni etiraz aksiyalarının qarşısını almaqda gücsüzdürlər.

Blogerlərin, sosial şəbəkə fəallarının xaricdə fəaliyyətinin qalmaqallara səbəb olması faktı da dövlət siyasətinin səriştəsizliyinin göstəricisidir.

Bəzi mənbələrin məlumatına görə, Qərb ölkələrində hazırda Avropa şəhərlərində keçirilən "Diktatoru tanıdaq" aksiyaları fəal şəkildə müşahidə olunur. Hələlik bunun Aİ-nin Azərbaycanla bağlı siyasətinə necə təsir edəcəyini demək çətindir. Xatırladaq ki, vaxtilə İraq, Misir, Suriya, Liviyadan mühacirət edənlər də Avropada bu cür aksiyalar keçirirdilər. Onlar beynəlxalq ictimaiyyətin və Aİ qurumlarının diqqətini öz ölkələrindəki diktator rejimlərinə çəkməyə nail oldular.

Bir şey aydındır ki, uzun illər boyunca ölkə daxilində siyasi rəqabəti qadağan edən hakimiyyət özü cəmiyyətlə münasibətlərində böhran yaradıb. Sosial şəbəkələrdə bir hakimiyyət tərəfdarına qarşı mübahisədə 20 və daha çox müxalif düşüncəli insan çıxış edir. Monitorinqlər göstərir ki, bu insanların əksəriyyətini heç kim əlaqələndirmir. Hər kəs özü, heç kimdən asılı olmadan hakimiyyətə etiraz edir. Açıq siyasi müstəvilərdə hakimiyyət öz rəqiblərinə böyük fərqlə məğlub olur. Hakimiyyətin yeganə gücü inzibati resurslardadır. Amma tarixi proseslər göstərir ki, inzibati resurslara bu qədər möhkəm sarılmış istənilən hakimiyyətin sonu acınacaqlı olur.

Azərbaycan hakimiyyəti bütün primitiv təzyiq metodlarından əl çəkərək, yeni münasibətlər sisteminin formalaşması üçün şərait yaratmalıdır. Hakimiyyətin siyasi rəqabət üçün meydan verməsi, azad media üçün yol açması, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti üçün qanunvericiliklə şərait yaratması zəruridir. Fərqli düşünənlərə qarşı bütün hücumlara son qoyulmalıdır, bunun yerini dialoq tutmalıdır. Təhlil göstərir ki, xaricdə siyasi mühacirlərin fəallaşması ölkədə yeni sosial-siyasi proseslərin formalaşmasının indikatoru və eyni zamanda detonatorudur.