Tədiyə balansı enməkdə davam edir

Tədiyə balansı hələ müsbətdir, amma azalmaqda davam edir. 2018-ci ildə onun mənfi olacağı deyilir. Dövlət borcunun səviyyəsi məqbuldur. Amma AMB-nin göstəricilərində ölkənin beynəlxalq investisiya vəziyyətinin yoxa çıxması narahatlıq doğurur. Axı ölkənin beynəlxalq borcunu o, təsvir edir, o cümlədən təsərrüfat strukturlarının xarici borclarını. Kiçik büdcə kəsiri üçün ARDNF-nin transfertlərinə və büdcə xərclərinin azalmasına minnətdar olmalıyıq: qeyri-neft kəsirinin səviyyəsi çoxdan 40%-i keçib. Maliyyə sisteminin texnoloji yaxşılaşması göz qabağındadır, amma maliyyə institutlarının inkişafı çox zəifdir.

Bank sistemi maliyyə sistemi və bütün iqtisadiyyatın inkişafında əsas həlqədir. Apreldə onun göstəriciləri yaxşılaşmaqda davam edib. 2013-cü ilin 4 ayında kredit resurslarının çıxarılması 50,3% artıb, bütöv ötən il iqtisadiyyatın kreditləşməsinin artımı 2,25 dəfə olub (2012-ci ildə 603, 010 mln manat, 2011-ci ildə 267,433 mln manat). Yəni söhbət ilin əvvəlindən yeni kreditlərdən gedir. AMB-nin məlumatına əsasən, bankların fiziki və hüquqi şəxslərə 4 ayda verdiyi nağd kredit 854,827 mln manat olub. Bu, bir il öncəkindən (598,793 mln manat) 42,76% çoxdur. Əvvəllər verilən kreditlərin ödənilməsi bu dövrdə 1070,365 mln manat olub. Bu, 2012-ci ilin eyni dövründən 44,22% çoxdur (742,191 mln manat). Beləliklə, ilin 4 ayında fiziki və hüquqi şəxslərdən kreditlərin geri alınması 215,538 mln manat olub. Bir il əvvəl isə bu göstərici 143,398 mln manat idi.

Bankların məcmu kredit portfeli bu dövrdə 13522,1 mln manat olub, bir il öncə 10463,3 mln manat idi. 1 yanvar 2013-cü il üçün bankların məcmu kredit portfeli 12720,5 mln manat təşkil edib. 1 yanvar 2012-ci ildə bu göstərici 9950,3 mln manat idi.

Mayın 1-i üçün ümumi depozit həcmi 11 mlrd 405,3 mln manat təşkil edib. Bundan fiziki şəxslərin bank əmanətləri 5 mlrd 768,3 mln manat (aprel üçün artım 4,2%) təşkil edib. Yanvar-apreldə bu göstərici 12,8%, 2012-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 33% artıb. 2012-ci ildə bu göstərici 24,1%, 2011-ci ildə 36% artıb.

Əhalinin bank əmanətlərinin artım səbəbi əvvəlkidir: Əmanətlərin Sığortalanması Fondunun olması, milli valyutanın sabit məzənnəsi (əmanətlərin 60%-i milli valyuta ilədir), ölkədəki zəif biznes mühiti. Nəzəri cəhətdən əhali sərbəst pullarını müəyyən biznes növlərinə qoya bilərdi. Bunu etmir, çünki istənilən yeni və qorunmayan biznesdə yüksək risk var. Depozitlər isə yaxşı mənfəət verir - 10-15%. Adətən, kiçik bizneslər buna ümid edir. Nə qədər ki, biznesdə risk səviyyəsi azalmır, yəqin ki, əmanət artımı görəcəyik. Biznes mühitlə bankların depozit bazası arasında belə qəribə əlaqə var.

Digər tərəfdən, banklar real sektora krediti baha verir. Burda dövrə qapanır. Krediti endirmək olmaz, depozit bahadır. AMB nəticə olaraq depozitin üst həddini azaltmaq istəyir, məsələn, qorunan əmanətlərin üst faiz dərəcəsini azaltmaqla. Burda bütöv addımlar sisteminə ehtiyac var. Kredit dərəcələri çox yavaş azalır, hərçənd iqtisadiyyatın ucuz kreditə tələbatı artır.

Bu gün bank sistemi ilk növbədə 2015-ci ilin əvvəli üçün nizamnamə kapitalını artırmqla məşğuldur. AMB banklarda risklərin idarə edilməsinin yeni qaydalarını hazırlayır. “Banklarda risklərin idarə edilməsi qaydaları”nın yeni redaksiyası banklarda rsiklərin daha səmərəli idarə edilməsinə, o cümlədən daha müfəssəl risk strategiyası müəyyən edilməsinə, risk-menecmentin qərar qəbul edilməsində rasional iştirakının təmin edilməsinə yönəldilib. Bundan başqa, yeni variantda “baş risk inzibatçısı” vəzifəsi, onun vəzifə və səlahiyyətləri müəyyən edilib.

Bank sektoru hələ iqtisadiyyatın real sektorunun tam xidmət funksiyasını üzərinə götürmək istəmir. Hansısa mənada ucuz resurslar tapıb onları pərakəndə şəkildə satmaq hansısa borc alan müəssisə ilə mürəkkəb və riskli münasibətə girməkdən daha asandır. Bank sisteminin yenidən maliyyələşməsinin də buna kömək etdiyini risk edib deyək. İkinci rübdə o yenidən artıb, amma ümumilikdə ilk 4 ayda təkrar maliyyələşmə həcmi 11,8% azalıb, keçən il boyu isə 61,8% artmışdı.

AMB-nin məlumatına əsasən, 1 may 2013-cü il üçün təkrar maliyyələşmə həcmi 2900,2 mln manat olub. 1 fevral üçün o, 3293,2 mln-a və 1 yanvar 2013-cü il üçün 3287,9 mln manata çatmışdı. 2013-cü ilin 4 ayında AMB tərəfindən təkrar maliyyələşmə həcmi iqtisadiyyatın bank kreditləşməsinin 22,02%-i təşkil edib. İlin əvvəlində bu göstərici 26,5% idi. Digər tərəfdən, AMB-nin təkrar maliyyələşmə siyasətini anlamaq olar. 2012-ci ilin yekunu üçün AMB vəsaitlərinin yerləşdirilməsindən gəlirlilik cəmi 0,31% olub, təkrar maliyyələşmənin faiz dərəcəsi isə bu gün 4,75%-dir. Burda müəyyən risklər var və onlar gec qayıdacaq, amma qazanc aşkardır.

Qeyri-hökumət “Milli Büdcə Qrupu” koalisiyası 2012-ci ilin dövlət büdcəsinin icrasını tənqid edib. Sənəddə büdcə informasiyasının daralması tendensiyasından narahatlıq ifadə edilir. Qeyd edilir ki, beynəlxalq rəylərə görə, Azərbaycan büdcə açıqlığı üzrə 100 ölkə arasında 58-cidir.

2012-ci ildə dövlət büdcəsinin gəlirləri 17 281 521,6 min (+1,4%), xərcləri 17 416 453 min manat (-1,4%) olub. Kəsir 134,9 mln-dur (proqnoz 634 mln idi). Kəsirin ödənməsi mənbələrindən biri Aİ-nin qrantı olub, deyə MBQ qeyd edir.

MBQ-nun hesabatda qeyd edilir ki, büdcənin neft-qaz sektorundan asılılığı davam edir. 2012-ci ildə büdcə gəlirlərinin 73,13%-i bu sektorun payına düşüb. Bu, 2011-ci ildəkindən 7,4% çoxdur. ARDNF-dən transfertlər (büdcə mədaxilinin 57,3%-i) 2010-cu il ilə müqayisədə 2 dəfə, 9 ildə 100 dəfə artıb. Bu təhlükəni neft hasilatının azalması doğurur. Bununla bağlı MBQ ekspertləri hesab edir ki, hökumət gələcəkdə neft gəlirlərinin azalması fonunda xərcləri azaltsa, bu, iqtisadiyyatın daralması ilə nəticələnəcək. Çıxış yolu, əlbəttə, büdcə intizamının artırılmasındadır. Artıq Büdcə Məcəlləsini qəbul etməyin vaxtı çatıb. MBQ qeyd edir ki, büdcə mədaxilində qeyri-neft sektorunun payı (4 637 mln manat) real sektorun inkişaf səviyyəsini əks etdirmir.

Dövlət büdcəsi qarşısında vergi borclarının artması xüsusi qeyd edilir. Qrupun məlumatına görə, 2012-ci ildə dövlət şirkətlərinin büdcəyə borcu 1243,5 mln manat və ya bütün borcun 44,6%-i qədər olub. Özəl sektorun borcu 1162 mln manat (41,6%) təşkil edib. 2011-ci ildə bu göstəricilər 39,7% və 55,9% olub. Gördüyümüz kimi, dövlət müəssisələrinin borc həcmi daha sürətlə artır.

2012-ci ildə dövlət büdcəsindən investisiya xərclərində (33,1%) korrupsiya riski saxlanılıb. Büdcənin 27,2%-i sosial ehtiyaclara gedir. 2003-cü ildə bu göstərici 41% olub. Azərbaycan sosial xərclərin səviyyəsinə görə qonşular arasında sonuncudur. Gürcüstanda büdcədən təhsil, səhiyyə və sosial müdafiə xərcləri 38,8%, Qazaxıstanda 34,1%, Azərbaycanda 24,1%-dir.

MBQ növbəti illərdə büdcə siyasətində korreksiya üçün hökumətə təklif və tövsiyələr hazırlayıb. Amma artıq indidən görünür ki, zəif korreksiya getsə də, büdcə prosesində əsas tendensiyalar dəyişmir.