Pandemiyanın təsirlərinin azaldılmasına dövlət dəstəyi yetərlidirmi?

Koronavirus pandemiyası dövründə iqtisadi fəaliyyət üçün tətbiq olunan məhdudiyyətlərlə yanaşı istehlak tələbinin azalması səbəbindən dünya bazarında neftin qiymətlərinin ucuzlaşmasının da yaratdığı şoklardan təsirlənən Azərbaycan iqtisadiyyatı hazırda bir sıra çətinliklərlə üzləşib. Cari ilin 6 ayının yekunlarına görə[1],  ÜDM-də   müşahidə olunan 2,7 faizlik  tənəzzülü milli iqtisadiyyatın  sektorları arasında sənaye məhsulu istehsalının, nəqliyyat sektorunda daşınmaların, əhaliyə göstərilən ödənişli xidmətlərin və pərakəndə satış dövriyyəsinin azalması şərtləndirib. İlk 6 ayda kənd təsərrüfatında 2,2 faiz və informasiya və rabitə xidmətlərində isə 4,4 faizlik artım  qeydə alınsa da hər iki sahənin ÜDM-də payının kiçik olmasına görə tənəzzülün qarşısını almaq üçün yalnız 2 sektorda artım kifayət etməyib. ÜDM-in azalmasına 6 ay ərzndə   əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlərin 2,7 faiz, o cümlədən qeyri neft-qaz sektoruna sərmayələrin 15,5 faiz aşağı düşməsi, eləcə də 2020-ci ilin yanvar-may ayları 2019-cu ilin yanvar-may aylarına nisbətən xarici ticarət dövriyyəsinin 30,1 faiz azalması da əhəmiyyətli təsir göstərib.

Ticarət dövriyyəsinin azalması təklif zəncirlərinin qırılması, eləcə də idxalın və ixracın strukturunda baş verən dəyişikliklərlə əlaqədardır. Kənd təsərrüfatında artım tempinin son 1 ay ərzində 3,6 faizdən 2,2 faizə qədər  aşağı düşməsi  isə sərt karantin rejimində tətbiq edilən hərəkət məhdudiyyətinin ailə təsərrüfatlarında  istehsal olunan məhsullarının satış bazarların daşınmasına mane olması və quraqlığın yaratdığı məhsuldarlıq problemləri ilə izah etmək mümkündür. Aqrar sektorda suvarma suyunun təchizatında müşahidə olunan problemlər və sərt karantin rejiminin iyul ayı ərzində də davam etdirilməsi kənd təsərrüfatı istehsalında azalma tempini daha da sürətləndirə bilər.

Pandemiya ilə mübarizə tədbirlərinə yönələn büdcə vəsaitlərinin artımı dövlət xərcləmələrinin səviyyəsinin yüksəlməsinə gətirib çıxarıb ki, bu da iqtisadiyyatda tənəzzülə tormozlayıcı təsir göstərməkdədir.  Belə ki, pandemiyanın yaratdığı keyfiyyətcə yeni sosial və iqtisadi davranış mühitinin xüsusiyyətləri, əhalinin həssas sosial qruplarına, dövlət şirkətlərinə, sahibkarlıq subyektlərinə, kiçik və orta biznesə dövlət dəstəyinin göstərilməsinin davam etdirilməsi, səhiyyə sahəsi və digər dövlət ehtiyacları dövlət büdcəsindən xərcləmələrin səviyyəsini yüksəldib.

Prezidentin 19 mart tarixli Sərəncamı ilə  pandemiyadan əziyyət çəkən işsiz adamlara, aztəminatlı təbəqələrə, fəaliyyəti məhdudlaşdırılmış sahibkarlıq subyektlərinə kömək, ictimai iş yerlərinin yaradılması, özünüməşğulluq proqramının genişləndirilməsi, səhiyyə sisteminin gücləndirilməsi məqsədilə 1 milyard 409 milyon  manatlıq tədbirlər planı hazırlanıb. Ümumiyyətlə isə, bütün mənbələr hesabına iqtisadiyyata pandemiya dövrü ərzində 3,5 milyard manat həcmində sosial-iqtisadi yardım paketi nəzərdə tutulub.

Cari ilin 6 ayı ərzində pandemiya ilə mübarizə tədbirləri, onun ölkə iqtisadiyyatında yaratdığı mənfi təsirlərin azaldılması üçün dövlət büdcəsindən ayrılmış 1 milyard 409 milyon manat vəsaitdən 752 milyon manat vəsaitin maliyyələşdirilməsi təmin olunub[2]. Bu mənbədən səhiyyə sahəsinə ayrılmış 250 milyon manat vəsaitdən 149 milyon manat, sosial-iqtisadi dəstək tədbirləri üzrə ayrılmış 570 milyon manat vəsaitdən 281 milyon manat, sosial təminat dəstək tədbirləri üzrə ayrılmış 309 milyon manat vəsaitdən 244 milyon manat, dövlət şirkətlərinə maliyyə dəstəyinin göstərilməsi ilə bağlı ayrılmış 280 milyon vəsaitdən isə 118 milyon manat artıq istifadə edilib.

Göründüyü kimi, pandemiyanın mənfi təsirlərinin azaldılması məqsədilə  nəzərdə tutulan 1 milyard 409 milyon manat vəsaitin cari ilin 6 ayı ərzində  752 milyon manatı və ya 53,4 faizi  xərclənib.

Sosial iqtisadi dəstək proqramları üzrə xərclənmiş vəsaitlərin bir hissəsi aprel-may ayları ərzində pandemiyadan zərər çəkmiş sahələrdə çalışan muzdlu işçilərin əməkhaqqının müəyyən hissəsinin ödənilməsi və fərdi, o cümlədən mikrosahibkarlara maliyyə dəstəyinin göstərilməsinə yönəlib.  Belə ki, cari ilin 1 iyul tarixinə muzdlu işçilərin əməkhaqlarının kompensasiyası çərçivəsində 24 min 300 vergiödəyicisi üzrə 210 min muzdlu işçiyə 95 milyon manat vəsait ödənilib. Sosial iqtisadi dəstək proqramları üzrə xərclənmiş vəsaitlərin 63 milyon manatı  isə fərdi, o cümlədən mikro sahibkarlara maliyyə dəstəyi paketi çərçivəsində 105,6 min vergiödəyicisinə verilib.

Sosial iqtisadi dəstək proqramının mühüm istiqamətlərindən biri də pandemiyadan zərər çəkmiş sahələrdə fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektlərinə veriləcək 500 milyon manat yeni bank kreditləri üzrə dövlət zəmanətlərinin verilməsi, yeni və 1 milyard həcmində mövcud kreditlər üzrə faizlərin subsidiyalaşdırılmasıdır. Hazırda hər iki mexanizm İqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən yaradılan və ölkədə ilk dəfə tətbiq olunan rəqəmsal kredit platforması vasitəsilə həyata keçirilir. Sahibkarlar tərəfindən kredit təşkilatlarına 318 milyon manat kredit əldə olunması üçün artıq 820 müraciət olunub. Üç milyon manat məbləğində kreditlərin rəsmiləşdirilməsi prosesinə başlanıb.

Sosial ödənişlərə gəlincə,  pandemiya dövründə ünvanlı sosial yardım proqramı genişləndirilib.  Cari ilin 6 ayı ərzində 84 min ailənin 350 min üzvünə ünvanlı sosial yardım ödənişləri həyata keçirilib. 14 min ailənin 58 min üzvünün bu proqrama çıxışı pandemiya dövrünü əhatə edib. Bu zaman 1 ailə üçün ödəniş  orta hesabla  225 manata bərabər olub. Pandemiya dövründə ictimai əsaslarla yaradılan ödənişli iş yerlərinin sayı 90 minə çatdırılıb.  Belə ki, ilin əvvəlində 38 min ictimai iş yaradılsada  və pandemiya dövründə işsizlər üçün  əlavə olaraq   52 min ikiaylıq iş yerləri yaradılıb. Bu günə qədər artıq 38 min davamlı iş yerlərinin 95 faizi, 52 min ikiaylıq iş yerinin isə 50 faizi  tam şəkildə işçilərlə təmin edilib[3].

Pandemiya dövründə işsizlərə dəstək proqramının çərçivəsində  özünüməşğulluq proqramı  da genişləndirilərək 12 min ailəni əhatə edib. Bu proqrama  Dünya Bankı və BMT-nin İnkişaf Proqramı da qoşulub.   Rəsmi məlumatlara görə, 2017-ci ildə Özünüməşğulluq Proqramından 1232 ailə,  2018-ci ildə 7737 nəfər,  2019-cu ildə 8000 nəfər faydalanıb.  2018-ci ildə isə proqrama 35 milyon manat, 2019-cu idə isə 30 milyon manatdan artıq vəsait ayrılıb. Cari  ildə 12 min vətəndaşın özünüməşğulluq proqramına cəlb edilməsi nəzərdə tutulur. İlin 6 ayında 3 min 500 nəfər özünüməşğulluq proqramına cəlb edilib. Lakin karantin müddəti ərzində vətəndaşların təlimlərə cəlb edilməsi və təlimi bitirdikdən sonra biznes planlarını müdafiə etməsi mümkün olmayıb. “Dünya Bankının “Azərbaycanda məşğulluğa dəstək layihəsi”[4] üzrə 2020-2025-ci illərdə əlavə olaraq 22 min işsiz şəxs özünüməşğulluq proqramına cəlb olunacaq.

Dövlət şirkətlərinə maliyyə dəstəyinin göstərilməsinə gəlincə,  bu məqsəd üçün  istifadə edilən 118 milyon manatın 86 mln. 900 min manatı tədbirlər planında nəzərdə tutulduğu kimi iqtisadiyyatın həyati vacib sərnişindaşıma sahəsinə maliyyə dəstəyi çərçivəsində “Azərbaycan Hava Yolları” QSC-yə (AZAL) köçürülüb. Bundan başqa sərnişindaşıma sahələrdən biri olan “Bakı Metropoliteni” QSC-yə isə dövlət büdcəsindən 2 mln. 600 min manat ilkin maliyyə dəstəyi göstərilib[5].

Göründüyü kimi pandemiyanın neqativ təsirlərinin tənzimlənməsi məqsədilə 3,5 milyard manat deyil, 1 milyard 409 milyon manat vəsaitin xərclənməsi nəzərdə tutulub ki, onunda ilin 6 ayında 752 milyon manatı xərclənib. Lakin, buna baxmayaraq iqtisadiyyatda tənəzzül dərinləşib, işsizlik artıb, yoxsulluq səviyyəsi yüksəlib.