Cahandar ağa obrazının yaradıcısının 100 illiyinə

Mayın 30-da axşam Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında ölkə ictimaiyyəti görkəmli Azərbaycan yazıçısı İsmayıl Şıxlının 100 illiyini qeyd edəcək.

Yazıçı 1919-cu il martın 22-də Aşağı Şıxlı kəndində müəllim ailəsində anadan olub. 1942-ci ildə müharibəyə gedib, Qafqaz uğrunda döyüşlərdə, Krımın azad edilməsində və 3-cü Belarus cəbhəsinin tərkibində Şərqi Prussiya əməliyyatında iştirak edib.

Sonra müəllim, ədib, pedaqoq karyerası başlayıb. 1949-cu ildən İsmayıl Şıxlı Yazıçılar İttifaqının üzvü, sonra onun katibi olub. Orden və medallar, fəxri adlarla təltif edilib.

O, xalqın yaddaşında "Dəli Kür" romanının (1965-ci il) müəllifi kimi qalıb. Əsər bir neçə dilə tərcümə edilib. İlk dəfə olaraq romanda sovet dövrü ədəbiyyatında azərbaycanlı bəyin adətən digər ədiblərin təsvir etdiyi "xalq düşməni" kimi yox, xalqın müdafiəçisi kimi obrazı təsvir edilir.

1969-cu ildə romanın motivləri əsasında çəkilmiş filmdə baş qəhrəmanın -Cahandar ağanın ölümü ilə bağlı epizod var. Senzuranın təkidi ilə həmin kadrlar çıxarılıb, sonluq isə məişət münaqişəsi ilə əlaqələndirilib.

Lakin Cahandar ağa kazaklarla döyüşdə həlak olub. Çar qubernatoru Voronsov Daşkov kazaklara Cahandar ağadan onun torpaqlarını almağı əmr etmişdi.

"Cahandar ağa başa düşmədi, kazakı vura bildi, ya yox, yoxsa onun sinəsinə dəyən güllə kənardan gəldi. Onun yüyəni çəkib atı çayın kənarına döndərməyə gücü hələ yetirdi. Ancaq Kürü görə bilmədi. Onun yerində qatı ağ duman vardı. Və sanki dumanda su tənbəlcəsinə dalğalanırdı, arada qabarır, qalxır, sahili yuyur, axınları birləşdirir, meşəni, uçurumu və kəndin özünü basır, yuxarıda qaranlıq yağışlı səma ilə birləşirdi. Bütün dünya Kürün sularına qərq olmuşdu, boz, soyuq sulara.

Cahandar ağa ayağa qalxmaq istədi, ancaq atın boynundan yapışdı, sanki at başa düşürdü ki, bu sahildə qalmaq olmaz və sahibini onu təqib edənlərin əlinə verə bilməz və yüzmetrlik uçurum atın ayaqlarının altında qaldı. Kazaklar uçuruma doğru atıldıqda Kürün coşmasından sonra hələ də suda qara bir şeyi ayırd etmək mümkün idi. Lakin kazaklardan biri bu qara nöqtəyə atəş açdı, bu, atdan və atlıdan çox hansısa bir əski parçasına dəydi sanki. Kür yenidən qəzəblə, yeni qüvvə ilə coşdu, sanki onu arxadan vurmuşdular".

İndiyədək məlum deyil ki, 60-cı illərin əvvəli, 70-ci illərin sonunda Azərbaycanın ədəbi aləmində sensasiyaya çevrilən bu romanı Moskva çapa necə buraxmışdı. İsmayıl Şıxlının romanı dünyaya və SSRİ-yə başqa bir şeyi, məqsədyönlü şəkildə güllələnən və onilliklərlə Stalinin həbs düşərgələrində həlak olan Azərbaycanın heç də kolxoz-proletar olmadığını göstərdi. Bizim o dövrün kino və ədəbiyyatında qarabığlı neftçilər mahnı oxuyurdu, kolxozlara kişi pencəyində, ordenli qadınlar sədrlik edirdi.

"Dəli Kür" romanını sonralar Şoloxovun "Sakit Don" əsəri ilə müqayisə edirdilər. Bolşeviklər tərəfindən sındırılmayan rus kazakları və vətəndaş müharibəsində öldürülən minlərlə insanın ağrısını və cəsədini daşıyan böyük Don çayı, Elmira Axundova yazırdı.

İ.Şıxlının ikinci romanı "Ölən dünyam" 1995-ci ildə dərc edilib, yazıçının vəfatından bir ay sonra, elə bir vaxtda ki sovet dünyası ölmüşdü, Azərbaycan isə dünyada yeni yer axtarırdı. Bu yeni dünyanın özəlliklərindən biri kitaba tələbatın olmaması oldu. "Ölən dünyam" kütləvi oxucularını və tənqidçilərini gözləyir. İndiki dünyada hətta yazıçıların siyasətə bulaşdığı bir dövrdə roman oxuyan yoxdur.

"Ölüləri qəbiristanlıqda dəfn edin" pyesi 90-cı illərin əvvəlində yazılıb. O, əsərin səhnələşdirilməsini görmədi, baxmayaraq ki, pyesin əsas ideyasını yazıçının "sinfi mübarizə"də şəxsiyyətin məğlubiyyəti ideologiyası ilə barışmaması təşkil edirdi.

İ.Şıxlı öz ədəbi fəaliyyətinin əsas mövzusunu "Ayrılan yollar", "Namuz qaçağı", "Məni itirməyin", "Şah oğlu" və s. əsərlərində davam etdirib.

Azərbaycan dövləti İ.Şıxlının təkcə milli ədəbiyyata deyil, cəmiyyətin mənəvi dayaqlarının formalaşmasına verdiyi töhfəni qiymətləndirib. Ədəbi qəhrəman Cahandar ağa real, bənzəməyə layiq şəxs kimi qəbul edilir.

Azərbaycan prezidentinin bu il 28 yanvar tarixli fərmanı ilə yazıçının 100 illiyi təntənəli şəkildə qeyd olunacaq. İsmayıl Şıxlının adına gəmi var, ancaq yazıçının abidəsi yoxdur, məktəb və ya ədəbi fakültə onun adı ilə adlandırılmayıb.--0--