Ziyalı elita və hakimiyyət: cəzbetmə və itələmə

Cahil az bilən adam deyil, bunda utanacaq heç nə yoxdur. "Bilgisizliyinin" sərhədini bilməyən və başı çıxmayan məsələ barəsində mühakimə etməkdən çəkinməyən insanı cahil adlandırmaq olar. Belə insanla mübahisə etmək mənasızdır, onsuz da eşitməyəcək.

Cənab Qurbanlı ilə mübahisə etmək niyyətində deyiləm (bax: http://www.turan.az/ext/news/2018/8/free/politics%20news/ru/74483.htm), mənasızdır, amma məsələ ondadır ki, cənab Qurbanlı ayrıca bir şəxs deyil, o, daim bu və ya digər rəsmi vəzifələri tutur və öz nöqteyi-nəzərindən (varsa belə) daha çox, hakimiyyətin rəsmi nöqteyi-nəzərini bildirir. Belə hallarda isə cəmiyyətin təhsilli təbəqəsi və ya, belə də deyə bilərik, ziyalı elita öz nöqteyi-nəzərini bildirmək məcburiyyətindədir.

Mövqeyimi açıqlayıram.

Cəmiyyətdə açıq-aşkar hakimiyyətin yanlışlarını göstərən, hakimiyyətin funksiyalarını daha uğurlu bir şəkildə həyata keçirmək iqtidarında olduğunu sübut etməyə çalışan və güc metodlarına əl atmadan, leqal yolla mövcud hakimiyyəti əvəz etməyə can atan müxalifət olmalıdır.

Ziyalı elitanın ictimai problemlərə öz baxışı və məqsədlərinə nail olmaq üçün fərqli üsulları var. Onun hakimiyyəti tənqid etməsi hakimiyyətlə əməkdaşlığı istisna etmir. Əməkdaşlıq dedikdə hakimiyyətin arxasında gizlənmək, hakimiyyətdən sərfəli təkliflər almaq cəhdini və s. nəzərdə tutmuram, tərəflərdən hər birinin bir tərəfdən öz legitimlik sərhədini, digər tərəfdən şərəf və ləyaqət (vətəndaşlıq, peşəkarlıq, sadəcə olaraq insanlıq) sərhədini aşmadığı əməkdaşlığı nəzərdə tuturam.

Bəs bu idealizm, hətta utopizm deyil?

Düşünmürəm, amma fikrimcə, bu və ya digər real şəraitdə (bu, əsasən elə bizim siyasi reallığımıza aiddir) əməkdaşlıq imkanları məhduddur, belə ki, hakimiyyət əməkdaşlıq dedikdə hakimiyyətə qarşı loyallıq, onun bütün qərarlarının dəstəklənməsini başa düşür.

Nəzərə almaq lazımdır ki, siyasi hakimiyyət cəmiyyət üzərində mütləq nəzarət əldə etməyə çalışır, "siyasət" dedikdə siyasi manevrləri (baş verənlərə reaksiya kimi vəziyyətə uyğun davranış) başa düşürsə, gec və ya tez (bu "gec" onillərlə davam edə bilər, amma gec və ya tez gələcək) o, tamamilə ictimai və müvafiq olaraq siyasi təcrid vəziyyətinə düşəcək. Və mənim fikrimcə, ziyalı elita hakimiyyət və cəmiyyət arasında tamamilə rabitəsizlik nəticəsində hakimiyyətin və cəmiyyətin siyasi sarsıntılardan uzaq olmasına kömək etməlidir.

Hakimiyyət və ziyalı elitanın əməkdaşlığı ilə bağlı başqa şübhələr də meydana çıxa bilər.

XX əsrin təcrübəsi göstərir ki, XX əsrin ən qəddar rejimləri (kommunizm və faşizm) ziyalı elita arasında ideoloji dəstək tapırdı. XXI əsrin təcrübəsi (qonşu böyük ölkədə baş verənləri yada salmaq kifayətdir) göstərir ki, hakimiyyətdə olan intelektuallar bəzən cəmiyyətə manipulyasiya aləti kimi baxan abırsız təfəkkürün daşıyıcısı olur.

Bunları nəzərə almaq lazım gəlir, amma bu cür nümunələr yalnız ziyalı elita ilə əməkdaşlığın uğurun zəmanəti olmadığını, ziyalı elitanın özünün həm sağçı, həm də solçu qəddar təfəkkürün daşıyıcısı ola biləcəyini və s. göstərir. Söhbət yalnız ondan gedir ki, bu cür əməkdaşlıq, birincisi, ictimai problemlərin həllində, zəruri olsa da, yalnız ilk addımdır, ikincisi, həm hakimiyyət, həm də ziyalı elita ictimai təfəkkürü inhisara almamalıdır.

Demokratiya məhz ictimai təfəkkür üzərində istənilən inhisara mane olmalı olan sistemdir: heç kim demokratik institutlardan yan keçərək, hamının adından danışa bilməz.

... dünya tarixi magistralı mövcuddur?

Cənab Qurbanlı aşağıdaki fikri bildirir:

"Böyük dövlətlər" var, onlar həm də məqsədi "mədəniyyətləri qarışdırmaq", "vahid din" yaratmaq olan "Qərb ölkələridir", buna görə "biz öz dəyərlərimizi qoruyub saxlamaq instinktini möhkəmləndirməliyik" (?!).

Bu sadələşdirmələr (bizi udmağa çalışan "onlar", özümüzü qorumaq məcburiyyətində olan "biz") hətta yuxarı sinif şagirdləri səviyyəsində belə yolverilməzdir, amma yüksək vəzifəli məmur səsləndirdiyinə görə hamıya məlum olan şeyi təkrarlamaq lazım gəlir.

Birincisi, bu cür mühakimələrdə mütləq tarixi an nəzərə alınmalıdır. "Əbədi düşmənlər" də "əbədi dostlar" kimi mifologiyadır. XXI əsrdə, "qeyri-müəyyənlik", "ehtimal", "aydın olmayan çoxlar" kimi bir çox anlayışlar məktəb proqramına daxil olub.

İkincisi, "onlar" və "biz" dünya tarixinin müstəmləkəçi və müstəmləkəçilikdən sonrakı inkişaf dövrünün irsidir, müstəqillik əldə edilməsi müstəmləkəçilərə "şeytan" xüsusiyyətlərinin verilməsi ilə müşaiyət olunurdu. Müasir dünyada "uşaq solçuluğunun" bu pafosu (tarixilikdən daha çox mifolojidir) yalnız ictimai inkişafın əyləcinə çevrilir.

Üçüncüsü, qlobal əsr təkcə xalqlar və mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı fəaliyyətin daha intensiv olduğunu deyil, həm də müxtəlif xalqların və mədəniyyətlərin cəlb edildiyi tarix magistralının tarixi gerçəkliyə çevrildiyini göstərir. Xalqlar məkanca (əhalinin artması, yerdəyişmə sürəti, digər səbəblər) yaxınlaşıb, artıq muxtar şəkildə mövcud olmaq qeyri-mümkündür, vahid tarixi zaman bütün mədəni proseslərin sinxronlaşdırılmasını tələb edib (baxmayaraq ki, reallıqda bu, hələlik əlçatmazdır, bu da sinxronlaşma çətinlikləri ilə şərtlənən müxtəlif komplekslərin yaranmasına şərait yaradır).

Bu tarixi kontekstdə deyə bilərik ki, qədim şərq sivilizasiyalarının (Hindistan, Çin və s.) nailiyyətləri hamının nailiyyətinə çevrilir, antiklik hamı üçün, qədim Yunanıstan demokratiyası hamı üçün, Roma hüququ hamı üçün, müsəlman mədəniyyətinin qədim yunan irsini qoruyub saxlaması hamı üçün, Renessans hamı üçün, Kopernik çevrilişi hamı üçün, - dünya tarixi magistralının bir çox halqalarını ötərək, - sənayesonrası dövr hamı üçün, informasiya texnologiyaları, İnternet hamı üçün və s. və i.a.

Bu gün dünya tarixi magistralından kənarda qalmaq sadəcə mənasız və avamlıq deyil, həm də təhlükəlidir, "öz dəyərlərini qoruyub saxlamaq instinktini" itirmək qorxusu dünya sivilizasiyasndan tamamilə qopmağa gətirib çıxara bilər.

Dördüncüsü, şərti "biz"ə

... adi təfəkkürlə bu "biz" öz-özünə başa düşülən bir şey kimi dərk olunur, amma onda bir çox "sualtı qayalar" gizlənir və daim təhlilə ehtiyacı var: dünənki "biz" bugünki "biz" demək deyil, bugünki "biz" isə sabahki "biz"ə zəmanət vermir...

dünya tarixi magistralının daxilində baxılmalı, təhlil edilməli və özünəməxsusluğunu yalnız bu magistralın daxilində qoruyub saxlamalıdır. Əks halda "biz" ən yaxşı halda başqalarını "ekzotikası" ilə cəlb edən "folklor xalq" (buna qayıdacağıq) olaraq qalacağıq.

... geridə qalmayan "keçmiş"

İlk baxışda tarix keçmiş haqqında elmdir, keçmiş isə artıq baş vermiş, dəyişməsi mümkün olmayan şeydir, deməli, keçmiş haqqında elm olaraq tarix də dəyişməməlidir. Amma məsələ heç də bu qədər bəsit deyil.

Çoxdan deyil, elə dünən başınıza gələnləri bir neçə dəfə danışmağa çalışın. Dünənki hadisənin sizin üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olmasından, kimə danışmağınızdan, danışdığınız an emosional əhval-ruhiyyənizdən və bir çox başqa şeylərdən asılı olaraq bir çox mümkün versiyadan bu və ya digərini danışacaqsınız (quracaqsınız).

Dünən deyil, on, iyirmi, əlli il əvvəl baş verənləri danışırsınızsa, bu keçmişin sizin həyatınızda oynadığı roldan asılı olaraq bir çox mümkün versiyadan birini və ya digərini danışacaqsınız. Bu zaman, əgər inkişaf etməyə davam edirsinizsə, haqqında danışdığınız keçmiş də "inkişaf edəcək", amma yerinizdə dayanmısınızsa, tamamlanmısınızsa, keçmiş də ya artıq əlçatmaz olan "itirilmiş cənnət" kimi, və ya bütün bugünki fəlakətlərinizin təqsirkarı olan "lənətli keçmiş" kimi, yaxud da başqa bir formada "yerində dayanacaq", "tamamlanacaq".

Tarix də təxminən eyni cür olur. Xüsusən, söhbət keçid dövründən gedirsə, hazırki inkişafımız bu "keçmişi" necə qurmağımızdan asılıdır.

Bu qısa mühakimələrin daxilində (daha ətraflı mühakimələr üçün isə bir məqalə, bir kitab, bir müəllif kifayət etmir) bütün səviyyələrdə (bu isə təkcə peşəkar tarixlçilərin və təkcə ziyalı elitanın deyil, bütün düşünən insanların işidir) tariximizə üz tutsaq, zənnimcə, bu gün bir-birindən prinsipial şəkildə fərqlənən iki "tariximiz" var (baxmayaraq ki, heç kim bu fərqi açıq şəkildə bəyan etmir).

Bir tariximiz, - onu "rəsmi tarix" adlandıraq, - mahiyyətcə hakimiyyətin ideologiyasının törəməsidir. Bu tarix Azərbaycanın minillik tarixinə istinad etsə də, 1969-cu il ətrafında əks olunur və bu halda xronologiya sırf naxışdır, hərəkətsiz sakral mərkəzin ətrafındakı bəzəkdir. Bu "tarixə" rəsmi institutlar xidmət etməlidir, bu "tarixə" həm orta, həm də ali məktəb "Azərbaycan tarixi" dərslikləri xidmət etməlidir, bu "tarixə" yüksək vəzifəli məmurlarımız xidmət etməlidir (təbii ki, təmənnasız deyil).

... Cənab Qurbanlı, şübhəsiz ki, "milli dəyərlərin qorunub saxlanması instinktindən" danışanda məhz bu "rəsmi tarixə" xidmət etdiyini düşünür...

İkinci tarix, - onu "inkişaf etmək iqtidarında olan tarix" adlandıraq, - hazır cavablar təklif etməkdən daha çox suallar verdiyini nəzərə alaraq, onun üçün bizim "keçmişimiz" qonşularla mübahisədə nazlanma və ya tutarlı arqument predmeti deyil, keçmişimizdə müasir inkişafımıza (modernləşmə) nəyin kömək etdiyini, nəyin mane olduğunu aydınlaşdırmaq cəhdidir.

Rus saytlarından birində ilk baxışda mənasız görünən bir sual diqqətimi çəkdi: "gələcəyimizə hansı keçmiş lazımdır?". Dərindən düşünsək və açıq-aşkar rüsvayçılığa güzəşt etsək, elə vaxtlar olur ki, müasir inkişaf prinsipial olaraq keçmişdə tarixi dönüş hadisəsinin qiymətləndirilməsindən asılı olur.

... Bəs sadəcə dönüş deyil, tektonik tərəqqi, tarixi kataklizmdirsə?...

Rus təfəkkürü üçün (təkcə tarixi deyil) 1917-ci ilin fevral və oktyabrı və 70 illik Sovet hakimiyyəti, Azərbaycan təfəkkürü üçün (təkcə tarixi deyil) 1918-ci ilin mayı və 1920-ci ilin apreli və sonrakı sovet illəri belə dönüş hadisəsidir.

Bizim "inkişaf etməyə davam edən tariximizin" müxtəlif yanaşmaları, müxtəlif konsepsiyaları ola bilər, o, müxtəlif metodlardan istifadə edə bilər, amma mənim fikrimcə, hələ uzun müddət onun əsas məsələsi təxminən 1870-ci ildən 1920-ci ilə qədərki əlliilliyin qiymətləndirilməsi olacaq. Bu əlliilliyin aynasında daha əvvəl (minillər deyil, yüzillər əvvəl) nə baş verdiyini və sonradan (sovet illərində, postsovet illərində) nə baş verdiyini qiymətləndirməli olacağıq.

Elə bu dövr bizim dünya tarix magistralına qoşulma dövrümüz oldu. Bu dövrün əvvəlində Həsən bəy Zərdabi fiquru durur, ilk qəzetimiz, ilk dünyəvi məktəbimiz, ilk tamaşamız, Azərbaycanlıların parlamentdə iştirakı (Duma və Uprava) və sivil xalqlar üçün çoxdan, demək olar ki, normativə çevrilmiş bir çox başqa hadisələr onun fəaliyyəti ilə əlaqəlidir.

Bu "ikinci" tarixdə (artıq dırnaqsız) çox şey edilib: bir çox ciddi məqalə və kitab yazılıb, ADR-in 100 illiyi ərəfəsində fəallaşan xüsusi saytlar var, amma hələ ediləcək bəlkə də ən əsas şey var.

Birincisi, hakimiyyətin ideologiyasının törəməsi olmayan bu "ikinci" tarix çox vaxt milliyyətçi ideologiyanın bu və ya digər təzahürlərindən xilas ola bilmir.

İkincisi, keçmişin tənqidi təhlili ciddi vəzifə olaraq qalır, bizim şərtlərdə bu, acınacaqlı olmaya bilməz (T.Adorno demişkən, "keçmişin amansız dərki").

Bizim XIX və XX əsrlərimiz, bizim davam edən XXI əsrimiz çox çətin olub və indi də belədir. Amma, yalnız özümüz haqqında yalan xülyalardan qurtulmaqla, normal şəkildə inkişaf edə bilərik.

Tariximiz bizi başqalarının gözündə böyütməyə qadir mədhiyyə olmamalıdır, öz-özümüzü anlamanın güzəştsiz üsulu olmalıdır.

... zorakı və könüllü "orientalizm".

"Orientalizm" termini Edvard V.Saidin "Orientalizm" kitabı sayəsində geniş yayılıb. Saidin əsas fikri ondan ibarətdir ki, orientalist "Şərq" əslində Qərb tərəfindən uydurulub, orientalizm Avropanın Şərq üzərində hakimiyyətinin rəmzidir.

"Qərbin" təfsirində "orientalizm" hər şeydən başqa, "Şərq" mədəniyyətlərinin gözəl, zərif, incə - epitetləri sadalamağa davam etmək olar - olması deməkdir, amma bu, özünürefleksiyasız mədəniyyətlərdir, "dilsiz" mədəniyyət kimi bir şeydir.

Saidlə mübahisə etməyəcəyik. Bu olub, bu var (təkəbbür, messianizm və s.), amma nəzərə alınmalı olan bir çox başqa şeylər var. Saidin kitabı məhz Qərbdə geniş yayılıb, orada müstəmləkəçilik sonrası araşdırmalarla bağlı çoxsaylı "study"lərin bir hissəsinə çevrilib. Məsələ başqadır.

Qərbi "Şərqi" orientalist rakursda açmaqda nə qədər istəsəniz, ittiham etmək olar. Amma antiqərb yönündə inkişaf etməkdə olan ölkələrin ("Şərqə" aid etdiyimiz) özlərinin, könüllü olaraq "orientalizmə" yönəlməsinin səbəbini kim izah edə bilər (təsadüfi tavtologiya mənadan məhrum deyil)?

Bu, tamamilə bizə də aiddir: niyə biz planlı və israrlı şəkildə öz mədəniyyətimizi dünyaya "oriental" olaraq təqdim edirik?

Heç kim mübahisə etmir ki, hər bir xalq dünyanı öz nailiyyətləri ilə tanış etməlidir, bunun üçün müxtəlif biennalelər, beynəlxalq festivallar, müsabiqələr və s. var. Amma bu nümayişlərdə hər bir xalq, hər bir mədəniyyət dünya qarşısında açılmalıdır, bu isə təbliğatla, lovğalıqla məşğul olmaq demək deyil (bu cür lovğalıqdan daha avam heç nə yoxdur), müasir dili və müasir mədəniyyət formalarını mənimsəmək qabiliyyətini nümayiş etdirmək deməkdir (çətinlikləri gizlətmədən, hətta açıq-aşkar göstərərək). Əks halda mədəniyyətlər özləri özlərini dünya qarşısında "orientalistcəsinə" açılmağa məhkum edirlər.

Təəssüf ki, bu, bizə də aiddir, həm də təkcə hakimiyyətə deyil, həm də ziyalı elitamızın böyük hissəsinə.

Nisbətən konkret olmaq üçün Üzeyir Hacıbəyovdan, tərifinə görə dəyişən zamanda mövcud olması mümkün olmayan ikonaya çevirdiyimiz dühamızdan nümunə gətirim.

Üzeyir Hacıbəyovu Azərbaycan mədəniyyətinin dühası adlandırmaq üçün hər cür əsasımız var, amma zəhmət çəkib özümüzə və dünyaya bu zaman nəyi nəzərdə tutduğumuzu izah etməliyik.

İki məqama diqqət çəkərdim (əlbəttə, mədəniyyətşünaslar və musiqişünaslar bu siyahıya əlavələr edə, onu dərinləşdirə və genişləndirə bilərlər).

Birincisi.

"Arşın mal alan" və "Məşədi İbad" ən arxetipik əsərlərimizdir. Onlar bizi özümüzə qaytarır, onlar bizim şirin xülyamız, bütün zamanlarda mədəni terapiyamızdır. Bir qədər mübaliğə edərək, deyə bilərəm ki, "Arşın mal alan" və Məşədi İbad"dan sonra biz azərbaycanlı olduq, belə ki, kollektiv düşüncəsizliyimiz bədii mətndə təcəssümünü tapdı (K.Q.Yunqun nəzəriyyəsindən istifadə edim).

İkincisi.

Ü.Hacıbəyov bəstəkar kimi də, mədəniyyət xadimi kimi də əsasən folklor musiqisi olaraq qalan mötəbər musiqimizlə klassik qərb musiqisi arasında körpü çəkib. Bu, asan olmayıb, o, şübhə duyub, yazdıqlarını yandırıb, bəzən yanılıb (musiqinin "azərbaycan dilinə" tərcüməsi ideyası kimi), amma o, bir şeydən əmin idi: dünya mədəniyyətinin inkişaf magistralı var, dünya musiqisinin inkişaf magistralı var və biz bu musiqi dilini və bu musiqi institutlarını (simfonik orkestr, opera, konservatoriya və s.) mənimsəməliyik. Bir tərəfdən folklor olmaqdan, digər tərəfdən avamlıqdan uzaqlaşmaq üçün.

Biz "dahi bəstəkar" adını düşündük, bu, bizə yetərli gəlir və başa düşə bilmirik ki, niyə dünyada bu adı eşitmirik.

Sözlərimdən hansı nəticəni çıxarmaq olar?

Dünyaya (aydındır ki, bəhs etdiyim "dünyanın" öz dərəcələri var, ilk növbədə söhbət ekspert ictimaiyyətindən gedir) "bizim dahimiz" dedikdə nəyi nəzərdə tutduğumuzu danışmalıyıq. Bu, nəzəri refleksiyaya aid.

"Bədii refleksiya" adlandırıla biləcəyimiz məqama gəlincə, özümüzə və dünyaya nümayiş etdirməliyik ki, Ü.Hacıbəyovun yaradıcılığı ikona deyil, muzey deyil, arxiv deyil, əsl klassika kimi zamanla dəyişmək, təkcə musiqidə deyil, həm də teatrda, kinoda müxtəlif, o cümlədən ən avanqard interpretasiyalarda olmaq iqtidarındadır.

Burada nöqtəni qoyuram, baxmayaraq ki, "orientalizm" aynası heç də dediklərimlə bitmir.

Son söz və ya "ora düşmək yaxşı olardı..."

Ziyalı elita mütləq hakimiyyətdə təmsil olunmalı deyil. Yüksək vəzifəli məmur mütləq ziyalı olmalı deyil. Amma mütləq bilgisizliyinin sərhədini bilməli, başı çıxmayan şeyləri mühakimə etməkdən çəkinməlidir.

Bütün bunlar cəmiyyətin yerində saymasına səbəb ola bilər. Ən yaxşı halda...

Və son olaraq. Lyuis Kerrollun "Alisa xariqələr diyarında" əsərini yada salıram. Onda saf, amma içində hiylə də olan belə bir dialoq var:

"Burdan hara gedim?

- Hara düşmək istəyirsən?

- Fərqi yoxdur, əsas odur ki, harasa düşüm.

- Onda hara getməyinin fərqi yoxdur. Mütləq harasa düşəcəksən".

Həqiqətən, bütün hallarda biz harasa düşəcəyik, yaxşı olardı ki, ora düşək...

Rəhman Bədalov