“Məhkəmələr informasiya vermək məsələsində dövlət qurumlarını daha çox qoruyur, nəinki medianı”

Milli Mətbuat günü ərəfəsində ASTNA ənənəvi olaraq Azərbaycanda medianın durumu ilə bağlı silsilə müsahibələri və yazıları davam etdirir. Media azadlığının vəziyyəti, dövlət qurumlarının informasiya sahəsində media ilə işləməsi, informasiya təminatı ilə bağlı media məsələləri üzrə ekspert, hüquqşünas Ələsgər Məmmədli ASTNA-nın suallarını cavablayıb.

* * *

Sual: Ələsgər bəy, Azərbaycanda son bir il ərzində media qurumları, jurnalistlər dövlət qurumlarından informasiya əldə edərkən hansı çətinliklərlə üzləşiblər?Dövlət Qurumları informasiya sahəsində şəffaf işləyirlərmi?

Cavab: Azərbaycanda sistemli şəkildə, o cümlədən son bir ildə mediaların ən böyük problemlərindən biri informasiyanın alınma məsələsidir. Xüsusən də içərisində yüklü ictimai əhəmiyyət daşıyan məsələlərlə bağlı informasiyanın verilməsi hər zaman problem olur. Jurnalistlər iki cür sorğu verə bilirlər: yazılı və şifahi. Şifahi sorğular adətən çox bəsit olur. Bu tip məsələlərdə çox vaxt jurnalistləri yola verə bilirlər. Amma yazılı sorğularda konkret olaraq bəlli bir informasiya tutumu lazım olduğundan daha çox problem yaranır. Bununla bağlı aldığım son məlumata görə, informasiya sahibləri informasiya vermədiyi üçün onlara qarşı hətta Ombudsmana da müraciət olunub. Ombudsman 20-dən çox protokol tərtib edib, müvafiq məhkəmələrə göndərib ki, həmin sorğular təmin olunsun. Təəssüf ki, protokol tərtib olunmasına baxmayaraq bunlardan bir çoxunun informasiya təminatı olmayıb. Məhkəməyə göndərilən protokolların bəzilərini isə məhkəmələr təsdiq etməyib. Məhkəmələr informasiya vermək məsələsində qurumları daha çox qoruyur, nəinki medianı. Bu da ayrıca bir problemdir.

İnformasiyanın şəffaflığının təmin olunma məsələsi ilə bağlı biz dövlət qurumlarının (151 dövlət qurumu, o cümlədən dövlət müəssisələrinin) 2023-cü ildə monitorinqini apardıq. Nəticədə görünən odur ki, xüsusən iqtisadi, maliyyə, tender, satınalma məzmunlu informasiyalar 10-20 faiz arasında verilir. 80-90 faiz o tip məlumatlar paylaşılmır. Bu, həmin qurumların əslində şəffaflığa yanaşmasını göstərir.  Amma ümumi informasiyalara gələndə (məsələn, qurumlar haqqında məlumatlar, onların funksiyaları, ünvanları və sair), həmin məlumatlar bəzən 100, bəzən 95 faiz paylaşılır.

Sual: Ümumiyyətlə, dövlət qurumları informasiya baxımından niyə xəsisdirlər? Nəyi isə gizlətməyə çalışırlar, yoxsa bu cəmiyyət qarşısında özlərini hesabatlı hiss etməmələrindən irəli gəlir?

Cavab: Bu xəsislik deyil, informasiyanı gizləmədir. Onlar düşünür ki, həmin informasiya ortaya çıxarsa, həm həmin qurum, həm də vəzifəli şəxslərin ictimai rəydə müzakirə oluna bilər. O informasiyalar ortaya çıxarsa, idarəetmə ilə bağlı hansısa yeni müzakirələr ortaya çıxa bilər. Və bu müzakirələr həmin qurumları qorxudan, başını ağrıdan müzakirələr olar.  Dolayısı ilə bu səbəbdən informasiyalar paylaşılmır. Xatırlayıram, bir  neçə il öncə il ərzində 360 tender udan şirkət var idi. Günə bir tender udmuş kimi görünürdü. Əlbəttə bu kimi məsələlər ciddi şəkildə ictimai müzakirə yaradır. Eyni zamanda prosesin nə qədər ədalətli və hüquqa uyğunluq məsələsini müzakirəyə çıxarır. Əsasən bundan çəkinirlər. Bir də dövlət qurumlarının bir çoxu hesabatlılığı yalnız onları təyin edənlərin qarşısında görür, nəinki cəmiyyət qarşısında. Burda hesab edirəm ki, seçki sisteminin də problemi var. İdareətmədə məmurlar və ya siyasi şəxslər bir şəxsin iradəsi ilə təyin olunursa, seçki ilə olmursa, eyni zamanda yerli özünü idarəetmə çox məhdud şəkildə qalırsa, icra hakimiyyətlərinin hamısı təyin edilən struktur olursa, hesabatlılıq cəmiyyət qarşısında deyil, təyin edən qarşısında olur. Bu da həmin qurumların və vəzifəli şəxslərin faktiki olaraq cəmiyyətə hesabat verməsindən çox onu təyin edəni qorxutmama, incitməmə, qəzəbinə tuş gəlməmə qorxusunu ortaya çıxarır.

Sual: Görünən odur ki, dövlət qurumları özlərinə yaxın medialar yaradıb və ya bəzi mediaları özlərinə yaxın edib, ancaq onlarla işləyirlər.  Bu ayrıseçkiliyin səbəbi nədir?

Cavab: Əslində bu yeni tendensiya deyil. 2005-ci ildən sonra, xüsusən müstəqil media yavaş-yavaş meydandan çıxarılmağa başlayandan onun yerini ələ baxımlı media tutmağa başladı. Bu prosesə əvvəl KİVDF vasitəsi ilə hökumət resurs buraxmışdı. Həm legitim olan resurs, bir də təbii ki, bizim görmədiyimiz, amma kassadan gedən vəsaitlər var ki, bunlar böyük agentlikləri,  o cümlədən media qurumlarını bəsləyən mənbələrdir. Və təəssüf ki, bu günə qədər heç bir resurs sadəcə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlərlə bağlı məlumatlardan başqa , o cümlədən son 1-2 ildə MEDİA agentliyi tərəfindən verilən standart vəsaitlər xaricində biz heç bir media qurumunun, hətta təsisçisi dövlət olan media qurumunun başqa gəlirlərinin nə olduğunu bilmirik. Hesabatlı deyillər. Hansı ki, məsələn, İctimai Televiziyaya dövlətdən ayrılan vəsaitlə yanaşı, bir də onun yayım içərisində yerləşdirdiyi 4 saatlıq reklam var. Bu 365 gün davam edir. Bu həmçinin AZTV, Azərtac və digər dövlətdən maliyyələşən media qurumları üçün də keçərlidir. Xüsusən dövlət büdcəsindən maliyyələşən və mənbəyi, təsisçisi dövlət qurumları olan medialar əlavə gəlirləri haqda heç bir hesabat vermirlər. Bu həm də bayaq dediyimiz dövlət qurumlarının şəffaflığı məsələsidir. Ələbaxımlı media “pulu verən kimdirsə, sifariş də onundur” misalında olduğu kimi ödənişi verənlərin propaqandası ilə, yumşaq desək, piarı ilə məşğul olur. Digər məqamlarda isə onları ifşa edəcək, çətin vəziyyətə salacaq informasiyalara toxunmurlar. Beləliklə də həmin qurumlar da maraqlıdır ki, onların yalnız piarı və ya reklamı olsun. Bu aspektdən onlar müstəqil media və jurnalistlərin informasiya təminatını mümkün qədər geri planda tuturlar. Əsasən öz istədikləri informasiyanı yaymağa meylli olurlar.

Sual: İnformasiya verməkdə xəsislik edən dövlət qurumları qanunvericiliyə uyğun olaraq hansı formada cəzalana və ya cəzalandırıla bilər?

Cavab: İnformasiya əldə etmək hüququ konstitusion hüquqdur. Çünki Konstitusiyanın 50-ci maddəsində məlumat azadlığı var. Və İnformasiya əldə etmək haqqında qanunun 9-cu maddəsində informasiya sahibləri göstərilir və onların öhədlikləri 29-30-cu maddələrdə göstərilib. Onlar həm şifahi və yazılı sorğulara cavab verməlidrlər, həm də əllərində olan məlumatları yaymalıdırlar. Buna görə İnzibati Xətalar Məcəlləsində 374-cü maddədə məsuliyyət nəzərdə tutulub. Həmin məsuliyyətə görə informasiya sorğusunu təmin etməməyə və ya natamam təmin etməyə görə məsuliyyət təyin edir. Əvvəldə də dediyim kimi, bununla bağlı hüquqi nəzarət Ombudsmana verilib. Ombudsman Aparatında son illər informasiya  məsələləri üzrə ayrıca bir şöbə yaradılıb. Həmin şöbənin rəhbəri də jurnalistlərin informasiya sorğusuna cavab verməyən, hətta qanunvericiliyə uyğun informasiyaları paylaşmayan dövlət qurumlarına protokol tərtib edib, inzibati qaydada onları cəzalandırılmasını istəyə bilər. Bununla bağlı təəssüf ki, 2020-ci ilə qədər protokol tərtibinə dair Ombudsmanın hesabatlarında heç nə tapmaq olmur. Yalnız bu il bununla bağlı Ombudsmanın müəyyən addımlar atdığı görünür. Amma bu protokolların nə qədərinin cəzalandırmaya aparıb çıxardığı, üzərinə öhdəlik qoyulduğu ilə bağlı dövlət qurumu ilə bağlı informasiyalar təəssüf ki açıq deyil. Dolayısı bu haqda biz aydın məlumat ala bilmirik.

Sual: Nə etmək olar ki, dövlət qurumları medialarla, jurnalistlərlə, vətəndaşlarla informasiya sahəsində normal işləsinlər?

Cavab: Praktika göstərir ki, ümumiyyətlə dövlət qurumlarının media, jurnalist və ya vətəndaşlarla informasiya təminatı baxımından işləməsi daha çox hələ də fərdi keyfiyyətlərə görə dəyişə bilir. Məsələn, bir dövlət qurumunda informasiya məsələləri ilə məşğul olan, ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi, media ilə münasibətləri tənzimləyən vəzifəli şəxs cəmiyyətə açıqdırsa, media sektorundan gəlibsə, mümkün qədər çalışır ki, çalışdığı qurumun reputasiyası müsbət olsun, həm də qarşı tərəfin haqqı olduğu üçün müəyyən informasiyaları onlara çatdırsın. Bu baxımdan dövlət qurumlarının informasiya məsələləri ilə məşğul olan, ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi, media ilə münasibətləri tənzimləyən vəzifəli şəxsləri spesifik olaraq düzgün seçilməlidirlər. Onların media azadlığına verdiyi önəm aydın bilinməlidir. Həm də onlar bilməlidir ki, informasiyanı cəmiyyətlə paylaşmaq öhdəlikləri var. Birinci bu seçim normal olmalıdır.

Bir də əlbəttə sistem doğru işləməlidir. Heç bir halda heç bir dövlət qurumu və vəzifəli şəxs biləndə ki, ona nəzarət yoxdur, informasiya verməyə maraqlı olmayacaq. Deməli burda həm siyasi, həm də hüquqi nəzarət daha da güclənməlidir. Siyasi nəzarət yuxarı instansiyaların aşağı orqanlara nəzarəti sayəsində olmalıdır. Həm hesabatlı olmalıdır, həm də sistemli şəkildə hansısa formada audit, yoxlama aparmalıdır. Həm də məhkəmə təminatı olmalıdır. Müstəqil məhkəmə təminatı olmadığı təqdirdə heç bir qurum açıqlığa meyl etməyəcək. Çünki onun hüquqi məsuliyyəti olsa belə, praktiki olaraq o məsuliyyətə cəlb etmə yoxdursa, onun çəkinəcəyi heç nə olmayacaq. Bu baxımdan məhkəmə nəzarəti də çox önəmlidir.

Son önəmli nəzarət isə ictimai nəzarətdir. İctimai nəzarət xüsusən vətəndaş cəmiyyəti qurumlarının, medianın daha aktiv şəkildə bu məsələlərə yönəlməsi və bunu gündəmdə saxlaması ilə bağlı ola bilər. Təəssüf ki, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti və media çox zəifdir. Ona görə medianın və vətəndaş cəmiyyətinin ictimai nəzarət funksiyası demək olar ki, işləmir. Bunlar düzəlməlidir ki, nəzarət mexanizmləri tam olaraq düzəlsin.