İqtidar müxalifət münasibətlərindəki gərginlik nə qədər davam edəcək?

Yeni Azərbaycan Partiyasının (YAP) 30 illik yubiley tədbirindən sonra ölkədə iqtidar-müxalifət münasibətləri yenidən gündəmə gəldi. YAP-ın noyabrın 21-də keçirilən tədbirinə dəvət olunan müxalifət partiyaları ilə bağlı ayrıseçkiliyə yol verildi. İqtidarın “dialoq” imitasiyasında iştirak edən müxalifət partiyaları tədbirə çağrılsalar da digər müxalifət partiyalarına belə dəvət göndərilmədi. İctimai müzakirələrdən qənaət yarandı ki, iqtidar gerçək müxalifəti öz yubiley tədbirində görmək istəmir.

Demokratik dövlətlərdə iqtidar müxalifət münasibətlərini qanunlarla tənzimlənən hüquq sistemi qoruyur. Eyni zamanda cəmiyyətdəki siyasi münasibətlər də əsasən bu çərçivədə inkişaf edir. Bütün hallarda ölkədəki iqtidarı da müxalifəti də seçkilər və seçicilər müəyyənləşdirir. Antidemokratik dövlətlərdə isə siyasi münasibətləri tənzimləyən aydın, dayanıqlı mexanizmlər yoxdur.

Ölkəmizdə bu istiqamətdə durum necədir, iqtidar-müxalifət gərginliyi kimə sərfəlidir, bu gərginlik nə vaxta kimi davam edəcək, sualları öz aktuallığını uzun illərdir saxlayır.

Azərbaycanda müstəqilliyin ilk dövründən bu günədək iqtidar-müxalifət münasibətləri daim gərgin olub. Heç vaxt tərəflər arasında anlaşma, etimad, əməkdaşlıq olmayıb. Bir-birinə qarşı kəskin iradlar, nifrət nitqi, təqiblər müşahidə olunub. Çağdaş siyasi tariximizə səthi nəzər salmaq yetərlidir.  

İlk növbədə Azərbaycanın birinci prezidenti Ayaz Mütəllibovun öz müxalifətinə münasibəti çox kəskin idi. Onları sıradan çıxarmaq arzusunda olsa da o dövrün təlatümlü siyasi prosesləri Mütəllibovu bu imkandan məhrum etmişdi. Eyni zamanda müxalifət də Mütəllibova güzəştsiz münasibət sərgiləyirdi. Müxalifət ilk fürsətdə onu basqı altında istefaya göndərməyə nail oldu.

Mütəllibovun istefasından sonra ölkənin ikinci prezidenti seçilən Əbülfəz Elçibəyin də siyasi aqibəti oxşar oldu. Müxalifəti tərəfindən kəskin tənqidlərə, iradlara məruz qaldı, hərbi qiyam ilə iqtidarına son qoyuldu. Elçibəy iqtidarı da öz müxalifəti ilə normal münasibətlər yarada bilmədi. AXC iqtidarının əsas müxalifəti Milli İstiqlal Partiyasının sədri Etibar Məmmədov hərbi qiyamda birbaşa iştirak etdi. YAP isə hərbi qiyama siyasi dəstək verdi.

Azərbaycanın üçüncü prezidenti Heydər Əliyevin də müxalifətlə münasibətləri rəvan deyildi.  Qarşılıqlı ittihamlar, iradlar, ziddiyyətlər Əliyevin 10 illik iqtidarı dönəmində də davam etdi. Ölkədə mövcud azadlıqlar tədricən boğuldu, iqtidarın seçki ilə dəyişməsi imkanları xeyli azaldı. İqtidar müxalifət münasibətləri barışmaz xarakter aldı.

İlham Əliyevin 19 illik iqtidarı dönəmində isə ümumiyyətlə gerçək müxalifəti tamamilə siyasi sistemdən silmək taktikası seçildi. Azadlıqlar xeyli məhdudlaşdı, müxalif siyasi fəaliyyətinə görə təqiblər sıxlaşdı, ölkədə çox ciddi siyasi məhbus problemi yarandı. İqtidarın seçki ilə dəyişməsi imkanları tamamilə ortadan qaldırıldı.

Təməli 30 il öncə qoyulan ziddiyyətli siyasi münasibətlər artan xəttlə davam edir. Tərəflərin bir-birinə barışmaz münasibəti, kəskin irad və tənqidləri qarşılıqlı nifrəti daha da artırıb. Cəmiyyətdə siyasi fəallıq xeyli zəifləyib, narazılıq artsa da etirazlara meyl azalıb, insanlar prosesin iştirakçılığından müşahidəçi mövqeyinə keçib. Ölkədə mürəkkəb, ziddiyyətli və neqativ siyasi mühit hökm sürür. 

Ölkəmizdəki siyasi durumu ötəri analiz etdikdən sonra, bu gərginliyin kimə sərfəli olmasına da səthi nəzər salaq. Cəmiyyətdə siyasi münasibətlərə təsir edən tərəfləri nəzəri olaraq iqtidar, müxalifət və bitərəflərə ayıraq. Bu təsnifatlaşdırma sadəcə ölkədəki real siyasi şəraitin kimə sərfəli olmasını aydınlaşdırmağa xidmət edir.

Bu mühit iqtidara daxili və xarici siyasətini yürütməkdə heç bir ciddi əngəl yaratmır. Əksinə, bir qədər də idarəçilik və hökm etmək asanlaşıb. Mülkiyyətə, maliyyəyə, iqtisadiyyata, hüquqa tam nəzarət imkanı əldə edib. Bu mühitin dəyişməsində qətiyyən maraqlı deyil.

Şərti olaraq bitərəflər və ya siyasi proseslərə maraq göstərməyən böyük əksəriyyət də hazırkı şəraitə əsasən uyğunlaşıb. Bəzən sosial və məişət zəminində narazılıq etsələr də nəinki siyasi dəyişiklik uğrunda, heç sosial yönümlü etirazlara da maraq göstərmirlər. Burada çoxsaylı obyektiv və subyektiv səbəblər sadalamaq olar. Lakin məqsədimiz onu analiz etmək deyil, sadəcə mövcud reallığı ifadə etməkdir. 

Ölkədəki iqtidar-müxalifət gərginliyindən ən çox zərər çəkən tərəf müxalifətdir. Etirazları təşkil etməyə cəhd edən, buna görə təqiblərə məruz qalan, döyülən, təhqir olunan, aşağılanan, həbs olunan tərəf müxalifətdir. Ölkədə müxalifətə qarşı kəskin ayrıseçkilik mövcuddur.

Bu mühitin davam etməsi üçün iqtidar müxalifətə yönəlik siyasətini yumşaltmaq istəmir. Mütəmadi bir bəhanə axtarır ki, müxalifətlə münasibətlərdə gərginlik qalsın. Öncədən elə şərait yaradır ki, müxalifət onunla istənilən əməkdaşlıqdan könüllü imtina etsin. Hətta iqtidarla əməkdaşlıq etməməyi öz nailiyyəti kimi qəbul etsin.

İqtidar məcbur qalmayacağı təqdirdə heç bir siyasi islahat, demokratik açılım etməyəcək. Müxalifətin isə pərakəndə şəkildə, ənənəvi strategiya və taktika ilə iqtidarı buna məcbur edə bilməsi çox çətin görünür. Xüsusilə də şərti olaraq “bitərəf”lərin olmadığı prosesdən pozitiv nəticə gözləmək olmaz. 

Nəhayyət iqtidar-müxalifət arasındakı bu gərginliyin nə vaxta kimi davam edəcəyini də səthi təhlil edək.

Qeyd etdiyimiz kimi demokratik dövlətlərdə iqtidarı da müxalifəti də seçici müəyyən edir. Seçkidə ən çox səs qazanan tərəf iqtidar, digər iştirakçılar isə öz istəklərinə uyğun olaraq ya iqtidarı dəstəkləyir ya da müxalifət olur. Özünü müxalifət adlandıran istənilən yeni yaranmış qurum da sonda seçki ilə cəmiyyətdəki gerçək yerini müəyyən edir. Dəyişikliklər məhz seçki vasitəsilə həyata keçirilir.

Ölkəmizdə seçki institutu artıq tam iflasa uğrayıb. Son statistikaya əsasən ölkədə 6.4 milyon aktiv seçki hüququ olan seçici var. Təəssüf ki bunları “seçici” deyil, “səsverən” adlandırmaq daha məntiqlidir. Çünki seçmək hüququndan məhrum olunmuş şəxslərə “seçici” demək yersizdir. Son illərin seçkiləri göstərdi ki, ölkədə “seçmək” deyil, yalnız çox geniş səsvermə “azadlığı” var.

Seçki institutunun sıradan çıxdığı cəmiyyətdə iqtidar uğrunda mübarizənin müstəvisi qapalıdır. Mövcud status-kvonu, yəni iqtidarı dəyişmək üçün onun resurslarından daha böyük resurslara malik olmaq lazımdır. Müxalifətdə belə bir imkan yoxdur. Yalnız bitərəflərin fəal qoşulduğu irimiqyaslı xalq hərəkatı olacağı təqdirdə dəyişiklik reallaşa bilər. Hazırda cəmiyyətdə böyük hərəkat ovqatı da hiss olunmur.

Ölkəmizdə müxalifət adı uğrunda çox geniş mübarizə meydanı var. İqtidar bu mübarizəyə nəinki əngəl yaradır, əksinə süni şəkildə bu rəqabəti gücləndirir və həvəsləndirir. Təəssüf ki müxalifət də istisnasız olaraq bu prosedə fəal iştirak edir. Müxalifət düşərgəsində iddiaçıların çoxluğu, bu iddiaçıların bir-birini təftiş etməsi, gözdən salması, qarayaxması iqtidarda böyük məmnunluq yaradır.

Müxalifət daxilində ziddiyyət yaradan istənilən şəxsin nə işdən qovulmaq nə döyülmək nə də həbs olunmaq təhlükəsi var. Bu istiqamətdə rəqabət nə qədər artsa iqtidar bir o qədər rahat nəfəs alır. 

Son olaraq, qeyri-azad ölkələrdə iqtidarın basqısına ən çox məruz qalan müxalif qurum nəzəri olaraq gerçək müxalifət mandatına sahib olur. Lakin bu mandat ölkədə siyasi dəyişikliyi istiqamətləndirməyə yetərli deyil. Cəmiyyətdəki müxtəlif sosial kateqoriyalı qruplar, siyasi və ictimai qurumlar məhz bu mandata malik qurumun iqtidarla ziddiyyətlərindən yararlanmağa çalışır. Ölkədə normal iqtidar-müxalifət münasibətləri azad və ədalətli seçkilərdən sonra yarana bilər.