“Rusiya hərbçiləri orada qaldığı müddətdə Qarabağa nəzarəti təşkil etmək çətin olacaq”

Martın 5-də Qarabağda Xankəndi-Xəlfəli-Turşsu yolunda silahlı insident baş verdi. Müdafiə Nazirliyinin həmin gün yaymış olduğu məlumata görə, Xankəndi-Xəlfəli-Turşsu torpaq yolundan istifadə edilməklə Ermənistan Respublikasından hərbi ləvazimatların, silah-sursatın və şəxsi heyətin Rusiya sülhməramlı kontingentinin müvəqqəti yerləşdiyi Azərbaycan ərazilərinə daşınmasının həyata keçirilməsi baradə operativ məlumatlar daxil olub. Məlumatın yoxlanması məqsədilə qanunsuz hərbi daşınmalar həyata keçirən nəqliyyat vasitələri Azərbaycan Ordusunun bölmələri tərəfindən saxlanılaraq yoxlanılmasına cəhd göstərilib. Qarşı tərəfdən atəş açılıb və baş vermiş atışma nəticəsində hər iki tərəfdən həlak olan və yaralananların olduğu bildirilirdi.        

Bundan bir neçə gün əvvəl isə, Martın 1-də Xocalıda ermənilərlə Azərbaycan tərəfinin təyin etdiyi məsul şəxsin görüşü keçirilmişdi. Görüş zamanı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğun olaraq Qarabağ bölgəsində yaşayan erməni sakinlərin Azərbaycan Respublikasına reinteqrasiyasına dair ilkin müzakirələr aparıldığı deyilirdi və bu kimi təmasların davam etdiriləcəyi deyilirdi. Bu isə bir çox insanda Qarabağda yaşayan ermənilərin Azərbaycana reinteqrasiyası ilə bağlı, ümumilikdə desək, tezliklə Qarabağ probleminin Azərbaycanın suverenliyi çərçivəsində həllinə dair böyük ümidlər yaratmışdı.

Amma martın 5-də Xankəndi-Xəlfəli-Turşsu yolunda baş verən silahlı insident bu ümidlərin üzərinə bir qədər su səpdi.

Baş verənlərlə bağlı siyasi şərhçi Nəsimi Məmmədli ASTNA-nın suallarını cavablandırıb.

* * *

Sual: Nəsimi bəy, Biz ötən həftə Qarabağ və Bakı nümayəndələri arasında Xocalıda Rusiya sülhməramlılarının qərargahında keçirilən görüş barədə müzakirələr aparırdıq, pozitiv fikirlər eşidirdik.  Son günlər isə  Xankəndi-Xəlfəli-Turşsu torpaq yolunda baş vermiş silahlı insident barədə danışırıq. Qarabağda nə baş verir?

Cavab: Ermənilərin Qafqaz türklərinə qarşı nifrət və terrora söykənən ideoloji mübarizəsinin yaxın tarixi 35 illik, orta tarixi isə 120 illik bir dövrü əhatə edir. Bu mübarizənin ən qanlı meydanlarından biri Qarabağdır. Odur ki, hazırda Qarabağda baş verən hadisələri həm tarixi aspektdən həm də yeni geosiyasi proseslər baxımından qiymətləndirmək vacibdir.

Tarixi baxımdan məsələ hərtərəfli öyrənilib, lakin yeni geosiyasi proseslərin təsiri ilə bağlı hələ xeyli mürəkkəb və ziddiyyətli məqamlar var.

10 noyabr 2020-ci il, üçtərəfli bəyanatdan sonra Qarabağda yeni həbri-siyasi proses gedir. Təbii ki uzun illər mövcud olmuş qarşılıqlı düşmənçiliyin tezliklə unudulması və normal müzakirə mühitinin yaranması asan olmayacaq. Xüsusilə də bu münasibətlərin normallaşmasına mane olan böyük dövlətlərin aktiv rəqabəti fonunda vəziyyət daha da çətinləşib. Ermənistan döyüş meydanındakı məğlubiyyətini beynəlxalq dəstəklə siyasi-diplomatik müstəvidə balanslaşdırmaq istəyir.

Artıq Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh danışıqları Rusiyanın monopoliyasından çıxır. Sülh danışıqlarının baza sənədi “Üçtərəfli Bəyanat” olsa da tərəflər ABŞ və Avropa İttifaqının sülh təşəbbüslərinə və mediatorluğuna daha çox etimad göstərir. Lakin Qarabağda hələ də əsas söz sahibi Rusiyadır.

Rusiya Qarabağda yaşayan ermənilərlə Azərbaycanın rəsmi təmaslarının uğurlu olmasını istəmir. İlk baxışda bu təmasları təşkil edən tərəf kimi görünsə də, mümkün vasitələrlə münasibətlərin gərginləşməsində maraqlıdır. Faktiki olaraq Qarabağdakı erməni silahlı dəstələrini himayə edir, təminat və təchizatına yardım göstərir. Özünün burada uzun müddətli qalması üçün gərginliyi saxlamaqda maraqlıdır. Son silahlı toqquşmaya görə əsas məsuliyyət Rusiya hərbi kontingentinin üzərindədir.

Sual: Bu baş verənlər Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovun Bakıya səfərindən və onun Ermənistan xarici işlər naziri Ararat Mirzoyanla görüşündən sonraya təsadüf edir. Sizcə, bu hadisələrlə Lavrovun səfəri və görüşü ilə bir əlaqə varmı?

Cavab: Ermənistandan Qarabağa silah-sursat daşınması, şübhəli səfərlər mütəmadi baş verir. Laçın yolunda eko-aktivistlərin aksiyasından sonra sadəcə olaraq marşrut dəyişib. Həm də bütün bu daşımalar Rusiya hərbiçilərinin müşayəti ilə baş verir. Xankəndi-Xəlfəli-Turşsu torpaq yolunda baş vermiş silahlı insidentin Lavrovun Bakıya səfəri və Ermənistan xarici işlər naziri ilə görüşündən sonraya təsadüf etməsində xüsusi əlaqə görmürəm. Ona görə ki, Rusiyanın bu təxribatçı əməlləri nə ilkdir, nə də son.

Sual: Son baş verənlərdə İran izi varmı?

Cavab: Məsələyə bir qədər də geniş baxaq. Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh yaranmasını, Cənubi Qafqazda qalıcı sabitliyi, təhlükəsizliyi və əməkdaşlığı kim istəmir? Əlbətdə ilk növbədə İran, Rusiya, Qərbdə ciddi təsir gücü olan erməni lobbisi, erməni kilsəsi, Qarabağda mövcud olan silahlı qüvvələr və Ermənistan cəmiyyətinin müəyyən millətçi hissəsi.

Təbii ki İran bütün vasitələrlə çalışır ki Azərbaycan Qarabağ problemindən biryolluq qurtula bilməsin. Daim ona təsir etmək üçün bu problemin canlı qalmasında maraqlıdır. Bu baxımdan istənilən gərginlikdə və insidentdə İran izi axtarmaq məntiqlidir və istisna olunmamalıdır.

Sual: Qarabağdakı separatçı rejimin rəhbəri Arayik Harutyunyan rəsmi Bakının Qarabağın Azərbaycana reinteqrasiyası təklifini rədd etdiyini bildirib. Qarabağ erməniləri ilə danışıqların getdiyi bir ərəfədə vəziyyət daha da gərginləşə bilərmi? Yaxın vaxtlarda antiterror əməliyyatları, silahlı qarşıdurma başlaya bilərmi?

Cavab: Qondarma rejimin rəhbəri Harutyunyanın açıqlamasından ciddi narahat olmağa dəyməz. Onun açıqlaması daxili auditoriyaya yönəlikdir və arxasında real güc yoxdur. 44 günlük müharibədən öncə də belə iddialı bəyanatlar verirdi. Sonu nə ilə bitdiyini özü də yaxşı anlayır. İndi Azərbaycana hərbi müqavimət göstərmək onlara daha ağır itkilərə səbəb ola bilər.

Qarabağda yaşayan ermənilər arasında hazırda 3 yanaşma var. Ermənistana köçmək istəyənlər, Azərbaycanla birgə yaşayışın yolunu tapmağa çalışanlar və müstəqillik uğrunda mübarizəni davam etdirmək iddiasında olanlardır.

44 günlük müharibədən öncə Qarabağda Azərbaycanla birgə yaşamaq fikirdə olan erməni yox idi. Olsa da, bu barədə orada açıq danışmaq mümkün deyildi. Müharibədən öncə ümumiyyətlə belə müzakirələr aparılmırdı. İndi təqribən əhalinin müəyyən hissəsi birgə yaşayışı mümkün sayır və bu barədə danışa bilir.

Qarabağdan Ermənistana köçmək istəyənlər də az deyil və bunlar da niyyətlərini gizləmir. Erməni siyasi və dini elitası, erməni diasporası belə bir köçün qəti əleyhinə olsa da ilk gərginlikdə xeyli şəxs biryolluq Qarabağdan köçəcəklər. Əhali arasında tərəddüd və qorxu var. Nə qədər xarici dəstək olsa da belə şəraitdə uzun müddət yaşamaq mümkün deyil.

Qarabağın müstəqilliyi uğrunda mübarizəni davam etdirmək siyasi xəttini hazırda Qərbdəki erməni diasporası, erməni kilsəsi və dini elitası, Qarabağ klanı, Ermənistanda və xaricdə yaşayan erməni millətçiləri, Ermənistan müxalifəti və Rusiyanın himayəsində olan Qarabağdakı silahlı qüvvələr dəstəkləyir. Eyni zamanda müharibədə iştirak edən, Azərbaycana qarşı hərbi cinayətlərdə rol alan şəxslər və onların yaxınları da bu mövqedədirlər. Harutyunyan öz təhlükəsizliyinə görə bu qüvvələrin xoşuna gələn açıqlamalar verməyə məcburdur.

Azərbaycan öz suveren ərazilərinə nəzarəti tez-gec mütləq təmin etməlidir. Əks halda nə regional layihələrin təhlükəsizliyinə təminat, nə regionda qalıcı sülh, nə də əməkdaşlıq mümkün olacaq. Azərbaycanın Qarabağda antiterror əməliyyatları aparmaq imkanı və gücü yetərli olsa da regional və beynəlxalq şəraiti də nəzərə almalıdır. Xüsusilə də Rusiya Ukrayna müharibəsinin gedişinə uyğun davranmalıdır. 

Sual: Bəzi ekspertlər Qarabağa silah daşımanın qarşısını almaq üçün Laçın yoluna post qoyulmasını təklif edir. Amma biz gördük ki, bu çıxış yolu deyil. Çünki iki aya yaxındır həmin yolun üstündə azərbaycanlılar aksiya edir, faktiki giriş-çıxış nəzarət altındadır. Amma ermənilər də Xankəndi-Xəlfəli-Turşsu kimi alternativ yollardan istifadə edirlər. Hətta ekspertlərin dediyinə görə Xankəndiyə 4 alternativ yol mövcuddur. Yəni Laçın yoluna post qoyulsa belə, alternativ yollardan ermınilərin silah daşımayacağına kim zəmanət verir?

Cavab: Haqlısınız, Ermənistanla bütün sərhəd boyu ciddi nəzarət yaradılmalıdır. Yalnız Laçın yoluna nəzərətlə bu işi həll etmək mümkün deyil. Hazırda Ermənistanla  sərhəd zolağındakı mühüm strateji yüksəkliklərdə Azərbaycan ordusu var. Bu ərazilərdə hərbi baxımdan möhkəmlənmək məsələnin bir hissəsidir. Digər önəmli məsələlər də sürətlə həllini tapmalıdır. Bu ərazilərə qışda təminat və təchizat çatdırmaq, təhlükəsizlik tədbirlərini yüksək səviyyədə qurmaq, əhalinin məskunlaşmasını sürətləndirmək vacibdir. Rusiya hərbiçiləri Qarabağda qaldığı müddətdə bu nəzarəti təşkil etmək xeyli çətin olacaq. Amma addım-addım nəzarət qurulmalıdır.

Sual: Qarabağ ermənilərinin Azərbaycana reinteqrasiyası və silahlıların, eləcə də silahlanmanın qarşısını almaq üçün kim nə etməlidir?

Cavab: Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh gündəliyində bu məsələlər açıq və konkret həllini tapmalıdır. Ola bilər ki sülh müqaviləsi imzalamaq hələ uzanacaq. Bu prosesin yekununu gözləmədən zəruri addımlar atılmalıdır.

Rusiya və Qərb vasitəçiləri məhz bu mövzuda açıq mövqe sərgiləməlidirlər. Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi hesab edən hər kəs bu ərazilərdə yenidən silahlanmaya qarşı addımlar atmalıdır.

Ermənistan öz ərazisindən Azərbaycana silah-sursat daşınmasına imkan verməmək üçün üzərinə öhdəliklər götürməlidir. Azərbaycan belə faktları aşkar etmək üçün bütün mümkün texniki vasitələrdən sərbəst istifadə etməlidir. Eyni zamanda reinteqrasiya istiqamətində Qarabağda yaşayan ermənilərlə birbaşa təmasları artırmalıdır.