"Azərbaycan Efesi" milyonlarla gəlir gətirə bilərdi

Yay, ən kütləvi turizm mövsümü başa çatdı. Türkiyə Azərbaycanlı turistlərin sevimli istiqaməti olaraq qalır, orada isə bizimkilər, istənilən ölkənin turistləri kimi, daha çox İstanbul Topkapı sarayını, Aya-Sofya kilsəsini və Ege dənizi sahillərində qədim Efes şəhərini ziyarət edirlər. Türkiyədə 189 muzey və 131 tarixi diqqətəlayiq yer var. Bu obyektləri hər il 30 milyona yaxın turist ziyarət edir və onlar ölkəyə bir milyard avroya yaxın pul qoyub gedir.

Məqalə müəllifi avqustda İzmir yaxınlığında qədim Efes şəhərində olub və turist həyatı boyunca ən ecazkar yeri gördüyünü hesab edir. Efes eramızdan əvvəl birinci minillikdə 250 min nəfərin yaşadığı şəhərin qalıqlarıdır. Onlar arasında əbədi şöhrətə qovuşmaq üçün Efes Artemis kilsəsini yandıran Herostrat da var. Efes Artemis kilsəsi indi məhdud şəkildə qalan divar özüllərindən və mərmər damı saxlayan 124 sütundan birindən ibarət olan bir yerdir. Efesin və müasir Selcuk şəhərinin yaxınlığında müqəddəs Məryəmin yaşadığı deyilən tarixi evə və Bibliya və Quranda bəhsi keçən yeddi gəncin yatdığı mağaraya baxdıq.

"Turizm qrupunun tərkibində ziyarət edərkən istədiyin yerdə istədiyin qədər qala bilməmək pisdir. Efesə (Efesus) təkbaşına bütün günlük, hətta daha yaxşısı, gecə-gündüzlük getmək, yanında yemək-içmək götürmək və eramızdan əvvəlki minilliyə dalmaq, ehramlarla və ya xirqələrlə mərmər plitələrin üzərindən keçən insanları, yolların kənarlarından sərin su axan arxları - indi onlar artıq yoxdur, - təsəvvür etmək lazımdır", deyə turist xatirələrində yazır. Hazırda üzərində şortlu müasir insanların gəzdiyi qədim ağ mərmər plitələrin üzərində qışda çox sürüşkən olduğu zaman efeslilərin yıxılıb ayağını sındırmaması üçün zolaqlar kəsilib.

Bakıda da bəzi yerlərə mərmər döşənib, sürüşmə əleyhinə zolaqlar isə yoxdur - qışda süpürgəçilər yaş mərmərin üstünə karton qutular sərir və ya qum, tirişkə tökürlər... Müasir Bakıda şəhər hakimiyyəti 3 min il bundan əvvəl Efesdə şəhər sakinlərinin təhlükəsizliyinin qeydinə qalmaq üçün düşünülmüş şeyi düşünə bilməyib.

Azərbaycanın turistlərin marağını cəlb edən tarixi, çox qədim abidələri var. Bakının İçəri Şəhəri və Şirvanşahlar Sarayı "avrotəmirdən" keçirilib, qədimiliyini itirib, qonaqlar belə deyir. Daşların arasında müasir mala görünür, Bakı Qalasının xarici divarı isə hansısa "yaxşı adamın" orta əsrlər divarına çaxılmış nəhəng saatların idxalından böyük qazanc əldə etməsinə yarayıb. Belə bir barbarlıq başqa heç yerdə yoxdur.

Bakıda qədim olan hər şey şaqren dərisi kimi yoxa çıxır - Qız Qalasına girişdə qazılmış kiçik bir əraziyə dönür. Azərbaycanın paytaxtında yalnız Qız Qalasını, Bakının hüdudlarından kənarda isə, əlbəttə ki, Qobustanı qonaqları heyrətə gətirəcək tamdəyərli tarixi abidə hesab etmək olar. Atəşgah məbədi də avrotəmirdən keçib, təəccübləndirməkdən daha çox məyus edir.

Bakı isə... İldən ilə burada tarixi binaların sayı azalır. Qoruyub saxlamaq və səliqə ilə bərpa etmək yerinə, seçkisiz, müstəsna olaraq təyin edilən şəhər hakimiyyətin paytaxtın tarixinin ciddi şəkildə dağıdılması ilə məşğuldur. "Seçkisiz" olduğu hakimiyyətin bakılılar qarşısında deyil, yalnız onları təyin edənlər qarşısında məsuliyyətini vurğulamaq üçün qeyd edilib. Deməli, Bakı şəhər İH başçısı onu təyin edənin istəyini yerinə yetirir, qədim gözəl binaları dağıdarkən isə Bakılıların fikrini soruşmur.

Turist cəlb etməyə çalışarkən Azərbaycanda Dubayın yolundan gedərək, hakimiyyətin ümid etdiyi qədər turist marağına səbəb olmayan müasir binalar tikiblər. Bulvarda "Kristal Holl" konsert sarayı ziyan gətirir, H.Əliyev Mərkəzi daha da ziyanlıdır. Orada turistlər Azərbaycanın hər-hansı digər tarixi yerində olduğundan daha azdır. Ölkəmiz bu il də, əvvəllər olduğu kimi, turist sayına görə Gürcüstandan geridə qalıb.

Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun arxeoloqları tərəfindən Şəmkir şəhərindən 10 km məsafədə aşkar etdikləri qədim şəhərcik "Azərbaycan Efesi" ola bilər. Şəhərin ümumi sahəsi 38 hektardan çoxdur. Alimlər şəhərin qalıntılarını eramızdan əvvəl V-IV əsrlərə aid edir. 2006-2015-ci illərdə beynəlxalq arxeologiya ekspedisiyaları bu ərazidə nadir artefaktlar və saray tikililəri aşkar ediblər, onların ən qədiminin 2500 yaşı var. Bütün Qafqazda belə geniş miqyaslı saray tikililəri yoxdur, Ermənistanda və Gürcüstanda tapılanlar isə Azərbaycandaki tapıntılarla müqayisə belə oluna bilməz. Aşkar edilmiş saray qalıntılarının ölçüləri valeh edir və Əhəməni dövlətinin qədim paytaxtları Pasarqad və Persepolis və ya Suzı kimi şəhərlərlə rəqabət belə apara bilər. Qaracaəmirli kəndində tapılmış saray kompleksinin miqyası Azərbaycanın bu regionunun Qədim Dünyadaki rolunun əhəmiyyətini göstərir.

Qaracaəmirlidə saray qazıntıları on ildir aparılır, bu dövr ərzində qarovul otağı olan parad girişi, portik və sütunlardan (propileylərdən) əmələ gəlmiş saray, şimala və cənuba uzanan xarici hasar aşkar edilib. Sarayın divarları qalın ağ gips təbəqəsi ilə örtülüb. Dam qamışdan və torpaqdan hörülüb. Sütunların özülü və yuxarısı ağ daşdan hazırlanıb, sütunlar taxta, qırmızı suva ilə suvanıb. Ayrı-ayrı nov fraqmentlərində iki işarə aşkar edilib, amma hələlik onları anlamaq və ya mənasını çözmək mümkün olmayıb.

Saray ərazisinin iyirmi faizi belə qazılmayıb, bu barədə mətbuata arxeoloji ekspedisiyanın rəisi İ.Babayev bildirib. Sonradan Azərbaycan alimləri Şəmkirdə qazıntıların davam etdirilməsi və genişləndirilməsi üçün dövlət tərəfindən böyük maliyyə vəsaiti ayrılması zərurəti haqqında bəyanatlarla çıxış etdilər. Arxeoloqlar xaricdən sponsor axtarır, amma hər bir ölkənin maliyyə dəstəyinə ehtiyacı olan öz tarixi abidələri var. Şəmkir kompleksi üçün Azərbaycanın vəsaiti yoxdur.

Dövlət xəzinəsindən Bakıda fəalliyyət göstərməyənsərnişin nəqliyyatının İntellektual İdarəetmə Sisteminə 100 mln. dollara yaxın vəsait ayrılıb. Demək olar ki, pul atılıb. "Kristal holl" sarayı birdəfəlik oldu, ondan yalnız 2012-ci ildə "Eurovision" günlərində sözün əsl mənasında istifadə etdilər, amma o, ölkəyə 350 mln. dollara başa gəlib. Misirli Zaxa Xalid öz adını əbədiləşdirsin deyə Bakıda H.Əliyev Mərkəzinin tikintisinə 300 mln. dollardan çox vəsait xərcləndi. Qeyd edək ki, bu obyektlər tarixi əhəmiyyətə malik deyil, gəlir gətirmir, belə ki, yeni tikililər heç vaxt turistlər üçün tarixi abidələri əvəz etmir. Misirdə indi nə tikirlərsə tiksinlər, firavunların piramidaları həmişə dünya turizmində ən çox arzu olunan yer olaraq qalacaq.

Şəmkirdə memarlıq-tarix kompleksinin qazıntılarını başa çatdırmaq və orada əhəmiyyətinə görə Türkiyənin Efesi ilə müqayisə oluna biləcək müasir turizm kompleksi yaratmaq üçün cəmi 100 mln. dollar kifayətdir. Yalnız işin elmi hissəsini tamamlamaq, artefaktları mühafizə etmək və müasir kommunikasiyalar, infrastruktura yaratmaq lazımdır. Ölkədə bu pul var, axı dövlət yol polisi üçün bazarda 100 min manata yaxın qiymətləndirilən yeni avtomobillər alır. Şəmkirdə ölkəyə turistlərdən layihənin bütün xərcləri qədər gəlir gətirə biləcək turizm mərkəzinin yaradılmasına isə pul ayrılmır.