Özümüzü necə düzəltməliyik?

Mən sehrli çubuq axtarmaq və bütün bəlalarımızı onun köməyilə həll etməyi təklif etmək fikrindən uzağam. Amma nədənsə mənə elə gəlir ki, bizim fundamental problemlərimiz nəticə etibarilə əhalinin əsas hissəsinin təhsil çatışmazlığına gətirib çıxarır və bununla bağlı nəsə iş görmək lazımdır. Özü də indi, bütün digər prioritetlərə və məhdudiyyətlərə baxmayaraq.

Bəlkə bu, kəskin səslənir, güman etməyə cəsarət edirəm ki, təhsil özünün bugünkü şəklində bizim inkişafımızı ləngidir.

Təhsil ağır sahədir. Mövcud status-kvonu səmimi şəkildə dəyişməyə və trendi lazımi istiqamətə yönəltməyə çalışanlara həsəd aparmıram. Problem ondan ibarətdir ki, bir damla suda olduğu kimi təhsil prosesində də cəmiyyətin bütün özəllikləri (yaxşı və pis) görünür, ona görə də cəmiyyətin hansısa elit təhsil hissəsinin uğurları ilə kifayətlənmək və vəzifəni yerinə yetirilmiş hesab etmək olmaz. Bu, hər halda şahmat deyil ki, seçilmiş ziyalılar milləti şöhrətləndirsinlər, daha çox futbola bənzəyir, və ona görə, gərək uşaqkən həyətlərdə oynamağa başlayasan. Biz cəmiyyətimizi yaxşı tanıyırıq  (və ya bizə elə gəlir ki, tanıyırıq) və buna görə də çoxillik davranış cəhətlərini dəyişdirmək çətindir, bəzən rasional düşüncəyə mane olur.

Çətindir, ancaq o demək deyil ki, mümkün deyil. Cəmi bir neçə ay bundan öncə, hətta düşünmək mümkün deyildi ki, təxminən 30 il işğal altında olan ərazimizin təxminən beşdə birini döyüşlər zamanı bir neçə gün ərzində geri qaytara biləcəyik. Kim dedi ki, belə zirvəni fəth edən millət bu cür ağrılı islahatlara qadir deyil?

Bu gün təhsil iqtisadi çiçəklənmənin açarıdır. Və bununla artıq heç kim mübahisə etmir. Təhsil həm sabit şəkildə artan əlavə dəyərdir və eyni zamanda cəmiyyətin proqnozlaşdırma imkanıdır. Əsas ictimai məhsul kimi təhsilin klassik müqəddəratı iki məqama əsaslanır. Təhsilə investisiya qoyan dövlət sabit iqtisadi inkişaf üçün çox zəruri olan əmək məhsuldarlığının artmasını, demək olar ki, şübhəsiz təmin edir. Təhsilin ikinci, daha vacib dividendi savadlı, siyasətçiləri seçərkən məsul qərarlar qəbul etməyə qadir olan seçicinin olmasıdır. Mənə etiraz edə bilərlər ki, bəs bəzi uğurlu demokratik ölkələrdə uğursuz siyasi seçim məsələsində bugünkü uğursuzluqlar necə olsun? Qısaca deyim ki, məhz bu, qaydanın təsdiq etdiyi istisnadır. Ətraflı cavab isə ayrıca məqalənin mövzusudur.

Beləliklə, təhsil həm uğurlu iqtisadiyyatdır, həm də orta hesabla savadlı cəmiyyətdir. Bunun əksi insanların emosional və düşünülməmiş hərəkətləri, küçə iğtişaşları və s. deməkdir.

Bizim reallıqlara qayıdaq və yeni texnokratlarımıza heç olmasa öz istədikləri kimi təhsil islahatını aparmağa nəyin mane olduğunu araşdırmağa çalışaq. Axı, aydındır ki, ayrı-ayrı layihələri, hətta çox uğurlu layihələri nümayiş etdirməklə yanaşı onlar əvvəlkitək hələ də təhsil prosesinin ümumi gedişindən narazıdırlar. Kütləvi təhsilin keyfiyyəti, yumşaq desək, arzu edilən səviyyədə deyil. Və bu ‘müqəddəslər müqəddəsinə’ daxil olmadan təhsil bizim arzu etdiyimiz drayver olmayacaq. Məni təkzib etməyə hazır olan, bir ağızdan hər şeyin belə pis olmadığını, uğurların olduğunu, vaxt lazım olduğunu və s. söyləyən tənqidçiləri öncədən görürəm. Dünyanın müxtəlif ölkələrində məktəblilərin funksional savadlılığını və biliklərin praktikada tətbiq etmək bacarığını qiymətləndirən Şagirdlərin Təhsil Nailiyyətlərinin Qiymətləndirilməsi üzrə Beynəlxalq Proqram (PİSA) üç ildən bir keçirilir və testdə 15 yaşında yeniyetmələr iştirak edirlər.  Sonuncu 2018-ci il indeksində 79 iştirakçı ölkə arasında Azərbaycan 69-cu yeri tutur. Məsələn, riyaziyyat üzrə toplanmış ballar hətta 2009-cu ildə olduğundan azdır. Sakitləşdirici hal odur ki, regionda bizdən sonra ancaq Gürcüstan gəlir- 71-ci yerdədir.

Əlbəttə, bir, hətta çox nüfuzlu indeks də real mənzərəni tam əks etdirə bilməz, nəzəri biliklər və onun praktiki tətbiqi arasında böyük məsafə var. Belə də ola bilər. Ancaq nədənsə yuxarıda adı çəkilən həmin indeksdə ilk sıralarda Sinqapur, Çin, Cənubi Koreya və Estoniya yer alır.

Təhsil çoxsahəli proses olsa da müəyyən prioritetlər sisteminə və idarəetmə çərçivələrinin çizilməsinə ehtiyacı var və burada dövlət mövcud problemləri müvafiq nazirliklə baş-başa qoyaraq kənara çəkilməməlidir. Digər tərəfdən, yaxşı idarəetmənin mühüm qaydası siyasətin hazırlanmasında və onun həyata keçirilməsində rol və məsuliyyətin dəqiq bölgüsüdür. Bu incə həddi mümkün qədər dəqiq müəyyən etmək və ona əməl etmək lazımdır.

Bu gün ölkədə istənilən orta məktəbin necə idarə olunduğunu təsəvvür etmək üçün onlardan hər hansı birinə baxmaq və direktor, müəllim və məktəblilərlə bir az söhbət etmək (əlbəttə ki, alınsa) kifayətdir. Məktəbi kim idarə edir, əsasən də əyalətdə, sualu ritorikdir.  Bəzən aydın olmur ki, əsas qurum hansıdır - Təhsil Nazirliyi, yoxsa yerli İcra Hakimiyyəti.

Təhsilin idarə olunması dövlətin preroqatividir və elə etmək lazımdır ki, bu sahənin operatorları təkcə rəhbərlik qarşısında yox, həm də potensial benefisiarlar qarşısında məsuliyyət hiss etsinlər.

Bu prosesin iqtisadi tərkib hissəsi resursların mövcudluğuna əsaslanır. Sadə dildə desək, dövlət təhsilin bugünkü vəziyyətini saxlamaq üçün ümumi vəsaitdən nə qədər ayırmağa hazırdır? Məlum olur ki, çox deyil. Bu il təhsil xərclərinin xüsusi çəkisi büdcə vəsaitlərinin ümumi həcmindən 11%- dən bir qədər çoxdur. Halbuki, orta dünya göstəricisi 14,4%- dir.

Lakin hətta bu nisbətən kiçik vəsait də işə daha yaxşı yaraya bilərdi, əgər sahənin ekstensiv saxlanmasına yox, son nəticəyə yönəldilsəydi. Təhsilə dəyişikliklərin izlənilməsinə yönəlmiş keyfiyyət və kəmiyyət indikatorların hazırlanması maliyyələşmənin ekstensivdən nəticəyə çevrilməsi üçün əhəmiyyətli sıçrayış ola bilərdi.

Bununla əlaqədar bu yaxınlarda başlanan ortamüddətli büdcə planlaşdırması (MTEF) çox yaxşı yardım idi və ötən il 3 pilot nazirlik arasında Təhsil Nazirliyi seçiləndə bu, çox məntiqli idi.Təhsil Nazirliyinin bu layihədə iştirakı büdcə xərclərini onun strateji planları əsasında planlaşdırmağa imkan verirdi və bununla da əvvəllər olduğu kimi, vəsaitlərin inersiya üzrə xərclənməsi praktikasına son qoymağa şans yaranırdı. Bundan sonra artıq dövlətdən tələb olunan məbləğin zəruriliyini əsaslandırmaq lazımdır, özü də bir neçə il öncədən. Ancaq təəssüflər olsun ki, bu iş də dayandı. Ən azından, 2021-ci ilin büdcə paketində gözlənilən MTEF yox idi.

Biz artıq bu fikirlə barışmışıq ki, liberal iqtisadiyyatın daha cəlbedici modeli əvəzinə, ölkədə dövlət kapitalizm modeli seçilib və çətin ki yaxın zamanlarda hakimiyyət ondan əl çəksin. Müəyyən mülahizələrlə bəlkə bu, daha doğru yol ola bilər, baxmayaraq ki, mübahisə etməyə hazıram və burada bir çox suallar var. Amma əgər hesab etsək ki, dövlət kapitalizmi bizim trenddir, onda təhsilin inkişafının iqtisadi tərkib hissəsinə və digər aspektlərinə birbaşa aidiyyatı olan bəzi məsələləri aydınlaşdırmaq lazımdır.

Onlardan yalnız bir neçəsini qeyd edim: dövlət büdcəsinə verdikləri töhfədən daha çox alan iri dövlət şirkətlərinin saxlanmasının rasional həddi haradadır?  Ən azı üç istiqamət -  infrastruktur, sektoral dəstək (məsələn, kənd təsərrüfatı) və innovasiyalar üzrə dövlət investisiyalarının prioritetləşdirilməsinin müqayisəli üstünlüyünü hökumət necə müəyyənləşdirir? Təhsil prosesimizə müsabiqə elementini (məsələn, vauçerlər) necə gətirmək olar ki, təhsil institutları nəticə üçün işləməyə motivasiyalı olsunlar?  Və, nəhayət, akademik azadlığı və tənqidi düşüncəni universitetlərimizə necə qaytarmaq olar?

Tədris atmosferini yaxşılaşdırmaq və özümüz özümüzü düzəltmək üçün cəmiyyətin düşünən hissəsi bu mövzuda daha çox müzakirəyə başlayarsa, siyasətçilər isə alternativ fikirləri dinləyərsə, məmnun olaram.