Polşa Respublikasının qüruru

Bahar sevinci ilə dolu olmaqla yanaşı, mənşəyi XVIII əsrə qədər gedib çıxan möhtəşəm bir Polşa bayramını qeyd edirik. Bu, “Hökümət Qanunu” və ya 3 May Konstitusiyası olaraq da bilinən 3 May 1791-ci ildə imzalanan Konstitusiyanın ildönümüdür. O, Avropanın birinci və dünyanın ikinci müasir konstitusiyası və həqiqətən də əlamətdar bir qanunvericilik aktı olub. Varşavada keçirilən Polşa-Litva Birliyinin Böyük Məclisi (Seym) tərəfindən onun qəbul edilməsi tarixi bir irəliləyiş oldu. Konstitusiyanın irsi, içərisində olduğu siyasi sistemin ideyası və azad və demokratik mesajı hamısı Avropa irsinə mühüm töhfə verir. Həqiqətən də, Konstitusiyanın qəbul edilməsinin 230 illiyi bugünkü Avropanın tamamı üçün ilhamverici bir bayram olmalıdır.

Böyük konstitusiya aktları tez-tez hadisələrin əvvəlki gedişatının açıq və qaranlıq tərəflərinin diqqətlə düşünülməsini tələb edən siyasi və ya mədəni böhranlar nəticəsində ortaya çıxır. Lakin tarixin həqiqətlərindən ayrılmış ütopik fikirlərə əsaslanan hər şeyi məhv etməkdənsə, ağıllı şəkildə islahat aparmaq böyük bacarıq tələb edir. Yeni bir sərəncam kağız üzərində özbaşına qərar ilə verilə bilməz, əksinə orijinal insan təcrübələrindən, arzu və istəklərindən qaynaqlanmalıdır.

Xəyali dünyagörüşü ilə realizmin uğurlu birləşməsinin bir nümunəsi tarixin çağırışlarına cavab olaraq Amerika Birləşmiş Ştatlarında qəbul edilmiş dünyanın ilk konstitusiyasıdır. 3 May 1791-ci il Konstitusiyasının yaradıcıları da öz islahat planlarını müəyyən bir siyasi və sosial kontekstdə əsaslandırdılar. Hazırladıqları Qanun, Respublikanın xəstəliklərinə qarşı yaxşı seçilmiş bir müalicə olduğunu sübut etdi. Onun məqsədi vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını, habelə dövlətin idarəolunması və sabitliyini gücləndirmək idi. O, müstəqil ola bilmək və Respublikaya hakim olmaq və nəticədə torpaqlarını ələ keçirmək istəyən qonşu güclərin düşmən fəaliyyətlərinə uğurla müqavimət göstərə bilmək üçün dövləti kifayət qədər gücləndirmək üçün hazırlanmışdır. Bu təsadüf deyil ki, Böyük Yekaterinanın idarə etdiyi Rusiya və II Fridrixin idarə etdiyi Prussiya polyakları beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında gözdən salmaq üçün səy göstərirdi ki, onlar öz müqəddəratını təyin etmək və effektiv bir hökumət qurmaqdan acizdirlər. 3 May Konstitusiyası əksini sübut edərək, bir çox millət və mədəniyyətin beşiyi olan Orta və Şərqi Avropanın – “Polşa Qartalı”nın və “Litva Paqoniyası”nın - müasir, eləcə də uzaqgörən, sağlam düşüncəyə əsaslanan və qabaqcıl olan həllərin vətəni olduğunu göstərdi.

Bugünkü ildönümü, kimliyimizin vacib bir hissəsini təmsil edən qanunun aliliyi, demokratiya və parlamentarizm ənənəsi olan köhnə Respublikanın uzun və şərəfli siyasi ənənələrini izah etmək üçün yaxşı bir fürsətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim Roma və Yunanıstanın nailiyyətlərindən ilham alan zəngin respublika ənənələri hələ XIV əsrdə Polşada mövcud idi. Polşada 1430-cu ildə təmin edilən zadəganlıq imtiyazı “neminem captivabimus” (“məhkəmə qərarı olmadan heç kəsi həbs etməyəcəyik”), 1679-cu ildə ingilislərin qəbul etdiyi “Habeas Corpus Qanunu”ndan çox daha öncə qüvvədə olub. Monarxın parlament tərəfindən təsdiqlənməmiş hər hansı bir qanunu qəbul etməsini qadağan edən “nihil novi sine communi consensu” (“ümumi razılıq olmadan yeni bir şey olmaz”) qanunu 1505-ci ildən gəlir. 1573-cü ildən etibarən, krallar əhalinin 10 faizini təşkil edən bütün zadəganlar tərəfindən azad, universal seçkilər ilə seçilirdi. 1573-cü il Varşava Konfederasiyasının bu günə qədər dini tolerantlığın paraqonu olduğuna inanılır. Nəhayət, 1569-cu ildə könüllü və bərabər birlik kimi polyaklar və litvalılar tərəfindən müştərək dövlət olaraq qurulan Polşa-Litva Birliyinin qurulmasının özü o dövrün Avropasında fövqəladə bir fenomen idi. Belə ki, o, bugünkü Avropa Birliyinin arxetipi sayıla bilər.

Beləliklə, 18-ci əsr Respublikasını hakimiyyət bölgüsü prinsipinə əsaslanan konstitusiya monarxiyasına çevirən və vətəndaşların hüquqi müdafiəsinə təminat verən 3 May Konstitusiyası ənənələrimizin məntiqi davamı oldu. Xüsusilə, bu təməl və yenilikçi konstitusiya islahatı silahlı inqilab və bütün sosial təbəqələrə qarşı qanlı repressiyalardan daha çox siyasi bir prosesin nəticəsi idi. Konstitusiyanın əsas mövzusu vətəndaş birliyinin fikri idi: Yaşasın Kral, yaşasın Seym, yaşasın Millət, yaşasın bütün mülklər. Bu tarixi hadisə bizim üçün böyük qürur mənbəyidir.

Azadlıq düşmənləri, modern və liberal 3 May Konstitusiyanın onların mənafeləri üçün təhlükə yaratdığına qərar verdilər. Prussiya tərəfindən dəstəklənən mütləqist, imperiya Rusiyası, Konstitusiyaya qarşı müharibə başlatdı və onun irsini məhv etmək üçün əlindən gələni etdi. Buna baxmayaraq, Konstitusiyanın həyata keçirdiyi işlər yaşadı. Gələcək nəsillər ən nəcib, ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan, çox ehtiyac duyulan modernizasiyanı hədəf alan bu böyük düşüncə və ruh yüksəlişini, siyasi sistemin təməlqoyma islahatının xatirəsini daşıyırdılar. 3 May Konstitusiyasının irsi ən yaxşı Avropa ənənələrinin ayrılmaz hissəsidir. 3 May Konstitusiyasının, Roma Müqaviləsinin 50-ci ildönümünün anımları zamanı “Avropa Birliyi ideyasının arxasında duran ilk mənbələrdən biri” kimi qiymətləndirilməsi təsadüfi deyil.

Əminəm ki, bu gün hamımız May Konstitusiyasını quran fikirləri və onun irsini gələcək Avropaya inteqrasiya modelinə və Avropa müqavilələrində mümkün düzəlişlərə baxdığımızda da istifadə edə bilərik. Konstitusiyadakı aşağıdakı prinsip davamlı ilham mənbəyi olmalıdır: Vətəndaş cəmiyyətindəki bütün hakimiyyət insanların iradəsindən qaynaqlanmalıdır. AB-nin qərar qəbuletmə proseslərində demokratik kəsir və vətəndaşların yetərincə tanınmayan təmsilçiliyi ən vacib ümumi problemlərimizdən biridir - maraqlıdır ki, demokratiyaya olan ehtiyac ilə meritokratiya olan ehtiyac arasındakı gərginliyə May Konstitusiyasındakı müddəalarda da rast gəlinir. Oxşar şəkildə, bu sənəd Avropa Birliyinin təməli olaraq ifadə olunan xristian dəyərləri ilə maarifçilik fikirlərini birləşdirdiyi kimi, ənənələr ilə müasirliyi də uzlaşdırmağın yollarını tapmağa çalışdı. Bunu altından xətt çəkərək vurğulamaq lazımdır ki, 1791-ci il “Hökümət Qanunu”, bizim Avropa sivilizasiyasının və nizamının təməli kimi qəbul etdiyimiz prinsiplərə əsaslandı: insan ləyaqətinə hörmət, azadlıq, bərabərlik və həmrəylik. Bunlar heç vaxt unutmamalı olduğumuz aksioloji yol nişanlarıdır.

Bu səbəbdən 3 May Konstitusiyasının 230-cu ildönümündə böyük qürur və sevinci sizinlə bölüşmək istəyirəm. Bu polyaklar, litvalılar və keçmiş Respublikanın nailiyyətlərinə töhfə verən Orta və Şərqi Avropanın bütün xalqları üçün möhtəşəm bir bayramdır, lakin bunun xaricində, eyni zamanda bizim ortaq Avropa bayramımızdır. Daha da yaxşı və daha inteqrasiya olunmuş bir Avropa üçün bir ilham olsun. Qədim mahnıdan sitat gətirək, “Mayın şəfəqi”.

Mətn, Polşa Milli Xatirə İnstitutu və KGHM ilə əməkdaşlıq edən Polşanın “Wszystko co Najważniejsze”( “Əhəmiyyətli olan hər şey”) aylıq jurnalı ilə eyni vaxtda nəşr olundu.