Qadağan olunmuş kədər və tərk edilmiş reallıq

Sovet şairi Süleyman Rüstəmin 1926-cı ildə yazdığı bir şeir "Ələmdən Nəşəyə" adlanırdı və bir misrası belə idi: "Gülə-gülə keçirəm, mən ələmdən nəşəyə..." Şeirin ideoloji mənası vardı, şairin düşüncəsinə görə, bu vaxta qədər dərd, qəm, qüssə (ərəbcə "ələm" sözü bu mənaları verir) mövzuları şeirdə, ədəbiyyatda üstünlük təşkil edirdi, artıq zaman dəyişmiş, yeni işıqlı dövran gəlmiş, ədəbiyyat yasdan, qara paltardan çıxmalı, şair və yazarlar nəşəli mövzularda üz tutmalıdırlar. Təsadüfi deyil ki, "Ələmdən Nəşəyə" şeiri sovet dövründə bütün orta və ali məktəb dərsliklərində prinsipial ideoloji mətn kimi öyrədilirdi və Azərbaycan sovet ədəbiyyatının manifesti sayılırdı.

Hələ o zamanlar da ədəbiyyatın bir şüara tabe tutulmasına ironiya ilə yanaşanlar, şairin həyatdakı bütün rənglərdən istifadə etmək haqqının olduğunu söyləyənlər var idi, lakin kahin dualarını xatırladan, qeybdən səslər kimi qəbul edilən, adətən şairləri bilinməz qaranlıqların içindən xəbər gətirən carçı sifətinə soxan, həyatın faniliyini təlqin edən melanxolik ədəbiyyata qarşı ideoloji bir sipər meydana gəlmişdi və şairlərə, qələm adamlarına kədərli mövzulardan yazmaq qadağan edilmişdi. Yazılan əsərlərdə "İnqilabi romantika" olmalıydı, yəni əsər dolayı yolla olsa da Oktyabr İnqilabını gətirdiyi müsbət dəyişiklikləri tərənnüm etməliydi. Sovet dövrü ədəbiyyat nəzəriyyələrində bunun prinsipləri geniş şəkildə təsvir olunurdu. Bəzi janrlar, hətta bəzi sözlər və söz birləşmələri qəbul edilmirdi. Məsələn, ənənəvi qəzəl janrında yazan şairlərə xor baxılırdı. Qəzəl ustası Əliağa Vahid rəsmi dairələrdə qəbul olunmadı, şeirləri xalq arasında yayılaraq məşhurlaşdı. "Allah" və dini inancı çağırışdıran sözlər rəsmən qadağan olunmuşdu, şeirlərində kədər, pessimizm motivlərinə müraciət edən şairlər qəhrəmanlıq etmiş kimi görünürdülər, yalnız Sovet İttifaqının süqutuna bir neçə il qalmış şairlər "allah" kəlməsini gen bol işlətməyə başladılar.

Sovet ədəbiyyatı nəzəri olaraq melanxolik əhval-ruhiyyəni qəbul etmirdi, hətta zaman-zaman bu əhval-ruhiyyənin daşıyıcısı olan klassik əsərlərin və müasir xarici ədəbiyyatın nəşri qadağan olunmuşdu. Frans Kafka yalnız perestroyka illərində nəşr olunmağa başladı.

Bu mənada Süleyman Rüstəmin "Ələmdən Nəşəyə" şüarı yeni dövrün başlanğıcını işarə edən sənət manifesti kimi qiymətləndirilə bilər. "Kədər" rəsmən qadağan olunmuşdu. Əslində bu sənət ekologiyasının pozulması demək idi, fəsadları göz qabağındadır, bol miqdarda qondarma, həyatdan qopuq, süni mətn yarandı, bu gün artıq geriyə dönüşü olmayan on minlərlə kitab basıldı. Dahi Səməd Vurğunun külliyyatından geriyə 4-5 lirik şeir, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza kimi Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı sütunlarından isə yalnız küçə adları qaldı.

Nəşədən Ələmə

Azərbaycan ədəbiyyatında başlamış ekoloji fəlakət müstəqillik illərində də bir başqa şəkildə davam etməkdədir. Bu səfər onun əksinə, nəşədən ələmə doğru sürükləndiyini görürük. 1926-cı ildə yazılmış "Ələmdən nəşəyə" şeri ədəbiyyat və sənətdə yeni eranın başlandığınabir siqnal olduğu kimi, şərti olaraq, Vaqif Səmədoğlunun tam 70 il sonra, 1996-cı ildə nəşr olunan "Mən burdayam, İlahi" şeirlər kitabını da nəşədən ələmə keçən yeni müstəqillik dövrünün manifesti saymaq olar. 70 il boyunca mühacirətdə qalan Allah, geriyə çağırılmışdı, şairlərin qələmində O, yoxdan var olmuşdu. Şairlər əməlli-başlı pessimizmin dibinə düşdülər: "Allah, məni yarı öldür, yarı saxla ağlamağa" deməyə başladılar.

Melanxolik mövzu torbasının ağzını açan, onu xakəndazla ədəbiyyatımıza dolduran simalardan biri Əkrəm Əylisli oldu. 80-ci illərdə, "Azərbaycan" jurnalının redaktoru olduğu 3-4 il ərzində bütün "kədərli şairlərə" jurnal səhifələrində gen-bol yer verdi. Üstəlik, özü də romantik sosrealizm üslubunda yazan bu yazıçı dünya ədəbiyyatından seçərək yayınladığı əsərlər əsasən ekzistensial kədər, qəm-qüssə motivli mistik-melanxolik mövzularda olurdu. Hələ o zamanlardan mistik-realitənin parlaq nümayəndəsi Q.Q.Markes bizim yazarların kumirinə çevrildi, bu injeksiyanın təsiri hələ də davam etməkdədir, hələ uzun illər də davam edəcəyə bənzəyir.

Bir sözlə, yeni Azərbaycan ədəbiyyatı ələmə geri dönüşün təntənəsini yaşamaqdadır.

Perestroyka illərindən başlayaraq qadağan olunmuş dərd, kədər, sızıltı motivləri ədəbiyyatımızda tüğyan etməyə başlayır, qələm adamları ellikcə nəşədən ələmə köçürlər, yazılan kitablardakı ah və uflar ərşə bülənd olur. İstisnalar o dövrdə də var idi, indi də var. Lakin hər bir milli ədəbiyyatın öz tendensiyaları olur. Bəzən müasir rus şairlərini oxuyanda sanki bütün şeirləri bir nəfərin yazdığı hissinə qapılırsan, eyni şeyi tanıdığım Türk və Gürcü şeiri haqqında da deyə bilərəm. Azərbaycan şeirində də mənzərə fərqli deyil. Eyni motivlər, eyni metaforalar və eyni dar mövzu koridorları.

Şəxsiyyət ikiləşməsi, bir cür yaşayıb başqa cür yazmaq, ambivalentlik həm sovet, həm də post-sovet Azərbaycan şairlərinə xasdır. Təəssüf ki, klassik şairlərimiz üçün də bu fikir keçərlidir. Real hayatla təmas etmənin izlərinə çox nadir hallarda rast gəlirik bizim şairlərdə. Azərbaycan şeiri əsasında şairin yaşadığı dövrü bərpa etmək mümkün deyil.Ümumən götürəndə, Azərbaycan şeiri metaforik xassəlidir, həyatla kontaktları qopmuş haldadır. Onlarda yazan adamın real duyğu və düşüncələrinin əksini görə bilməzsiniz. Qədimdə də belə olub, indi də biraz başqa şəkildə davam etməkdədir. "Fələklər yandı ahimdən" deyən Fizuli bəzən gecələr qaranlıqda oturub, fələkləri yandıran o ah bir çırağı yandırmağa yetməyib. Fizuli şeiriylə onun dövrünü bərpa etmək mümkün deyil, onun zamanında insanlar həqiqətən nə düşünüblər, hansı hisslərlə yaşayıblar, bunları öyrənməyə bizim ehtiyacımız var, lakin biz bunları bilə bilmirik. Onun öz dövrünü bir kənara qoyaq, heç olmasa şairin öz şəxsi personasını belə təsəvvürümüzdə canlandıra bilmirik. Əvəzində cümləpərdazlıq, mürəkkəb söz kombinasiyaları ən üst səviyyədədir. Məhəmməd Fizuli ilə eyni dövrdə yaşamış yapon şairi MatsuoBasyonunhaykularında insani duyğu və düşüncələrin yüz illərdir dəyişməyən çılpaq ifadəsinə rast gəlirik. Basyoşeirlərində "nəsə demək istəməyib", onun məsajı açıqdır və birbaşadır, dolayısıyla deyil: "Diqqətlə bax, / quşəppəyi çiçəklərini görəcəksən / çəpərin altında". Başqa bir şeirindən misal: "Köhnə qobu / Suya atıldı qurbağa / Səssizlikdə ləpələrin marçıltısı". 450 il bundan əvvəl yazılmış bu şeirlərdə təbiətin canlı səsini və insan qəlbinin döyüntülərini eşitməmək mümkün deyil. Sanki şair öz dövrünün kiçik bir filmini çəkib və əsrlərin ardından biz o dövrün kiçik də olsa real bir mənzərəsinigörə bilirik.

Seyid Əzim Şirvaniyə qədər Azərbaycan şeiri göylərdə pərvaz edib, onun "Köpəyə ehsan" adlı şeirində mollaya rüşvət verən çoban öz itini insanlara aid qəbirstanlıqda basdırır, şeir mollanın dilindən belə tamamlanır: "İt demə, dəxi o da bizim birimiz, / Belə ölmüşlərə fəda dirimiz". Təsadüfi deyil ki, M.F.Axundov Yaxın Şərq ədəbiyyatında realizmin banisi hesab olunur, onun əsərləri əsasında biz XIX əsər Azərbaycan həyatını konkret olaraq görə bilirik. Axundovun başladığı realist məktəb Ə.Haqverdiyev, M.Cəlil, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəminzəminli və başqaları tərəfindən uğurla davam etdirilib. Lakin Sovet Hakimiyyətinin gəlişiylə bu sağlam realist məkdəb yarıda kəsilib. Bu dövrdə yaranan əsərlərdə biz yenidən həyat reallıqlarını dumanlı pərdə arxasından seyr etmək məcburiyyətində qalırıq və təsvir olunanların tərsini düşünərək reallığı bərpa etməyə çalışırıq. Maraqlıdır, Sovet dövründə minlərlə, on minlərlə əsər yazılıb, kitablar çap olunub, amma və lakin, biz Sovet Azərbaycanı reallıqlarının dolğun əksinə heç bir bədii əsərdə rast gələ bilmirik. Hansısa "nəğməkar bibilər", "ağ limanlar" və "gümüş furqonlar" təsvir olunub, "toyuğun diri qalması", "Dantenin yubileyi" kimi şirin mövzuların pərdə arxasındakı acı həyat ədəbiyyata gətirilməyib.

Əlbəttə, başa düşmək olar, dövran eləydi, gerçəkliyin yalnız nəşəli tərəfini yazmaqolardı, buna icazə verilmişdi. Lakin bu prosesin görünməyən tərəflərinə diqqətinizi cəlb etmək istəyirəm: Azərbaycan ədəbiyyatı özünün təbii inkişaf yolundan çıxıb və ya çıxarılıb, və bir daha oraya qayıda bilməyib, fəsadlar hələ də davam etməkdədir. Ədəbiyyatın həyatdan ayrılıqda bir formasiya olduğu düşüncəsi sanki bizim qələm adamlarının iliyinə işləyib və bu düşüncədən heç cür qopa bilmirlər.

Həyatda bir cür yaşayıb əsərdə başqa cür yazmaq bizim ədəbiyyatın baş bəlasına çevrilib. "Daş ürəklərdə yanıb daşları sındırdı muğam, Kürü ahıyla qurutdu, salı yandırdı muğam" - həqiqət deyil, muğam heç bir daşı sındırmayıb və Kürü qurutmayıb, amma bəlağətə söz ola bilməz. "Göylər ağlayır", "Saçlarıma qar yağır", "Qəbrim damır", "Bu dünyanın qara daşı göyərməz" və s. bu kimi "yalan" ifadələr şeirimizdə boldur. İstənilən müasir gənc şairi analiz edib onun poetikasının bu cür qondarma olduğunu görmək olar.

Azərbaycan ədəbiyyatı, belə demək olarsa, ələmdən nəşəyə, nəşədən ələmə keçə-keçə reallıq hissini itirdi, xumarlandı, surroqat halına gəldi, və həmin ziddiyyətin nəticəsi olaraq bu gün inkişafın ən aşağı həddində, sıfır nöqtəsindədir.

Mənim fikrimcə

Azərbaycan ədəbiyyatı 1920-lərdə öz təbii inkişafından necə qopmuşdusa proses hələ də davam edir. Azərbaycan ədəbiyyatı və dünya ədəbiyyatı fərqli anlayışlardır. Qələm adamlarının gerçəkliklə əlaqəsi birbaşa deyil və mənə elə gəlir, Azərbaycan yazıçısı ümumən ədəbiyyatı və ya yazı sənətinin təyinatını başa düşməyib. Bizdə ədəbiyyat son dərəcə ülviləşdirilib, müqəddəsləşdirilib və ona sakramental mənalar yüklənib. Bizim ədəbiyyatda reallıq şairin, yazarın romantik duyğularına bir əlavədir, vasitədir, dolayısıyla reallıq yazaıçı eqosunun quyruğu kimi bir şeydir, lazım gələndə, kərtənkələ kimi bu quyruqdan imtina etməyə hazırdır. Yazıçının mental (mentol deyil) nəfəsiylə buğlanmış gözülüyündən baxaraq gerçək həyatla təmas etmək əsla mümkün deyil. Dünyadakı ədəbiyyat trendi gerçəkliklə kontakt, dokumentallıq üzərində qurulub, bizdə olan həyat şirinçayı orada heç kəsə lazım deyil.

Eyni zamanda ölkədə ədəbiyyat adına böyük bir imitativ hərəkat var. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin rəsmi üzvlərinin sayı 2000 nəfərdən artıqdır. Bu təşkilat yazarların yanlış yolda qalmasına nəzarət edən dövlət qurumudur və ictimai təşkilat olmasına baxmayaraq xərcləri dövlət tərəfindən qarşılanır. Ədəbiyyat adına və ədəbiyyata bənzər çoxlu hərəkətlər var, kitablar çap olunur, imza günləri keçirilir, müsahibələr verilir, lakin əsərlər ətrafında mübahisələr yox, müstəqil tənqidi fikir yox, azad yazıçı iradəsi yoxdur.

Relist ənənələri yaşadan, azad yazıçı iradəsinə sahib çox nadir yazarlardan biri, Rafiq Tağı 2011-ci ildə qətlə yetirildi. Sanıram bu təsadüfi hadisə deyildi. "Yalançılar ölkəsində" həqiqəti danışmaq ən böyük cinayət idi. Mən Rafiqin ölümündə simvolik məna görürəm. Rafiqin timsalında Azərbaycan ədəbiyyatı melanxoliyadan oyanmaq istəyirdi, lakin tarixin ətaləti daha güclü oldu, bu oyanış baş tutmadı. Bu hadisədən sonra yenicə formalaşmağa başlayan müstəqil düşüncəli yazıçılar hərəkatı parçalandı, onların bir qismi angaje olundu, bir qismi isə ölkədən qaçmağa məcbur oldu.

Növbəti oyanış hərəkatında görüşənədək!