Yerevana səfər (3-ci hissə)

Həmsöhbətlərimin danışıqlarına qulaq asanda və onların müsahibələrini oxuyanda məyus olursan.

Düşünürəm ki, məxməri inqilabdan və Nikol Paşınyanın komandasının hakimiyyətə gəlişindən sonra Yerevanda dəyişikliklər barədə Bakıdakı gözləntilər şişirdilib.

Özəl söhbətlərdə erməni cəmiyyətinin nümayəndələri göstərməyə çalışırdılar ki, Qarabağ məsələsindən və 1915-ci il hadisələrindən başqa hər şeydə liberal olmaq olar. Açıq şəkildə bu məsələlərdə birmənalı fikir bildirmək lazımdır. İstənilən kənara çəkilmə ictimai tənqid və milli xain damğası ilə cəzalandırılır.

Daha bir vacib məqam var: Ermənistan erməniləri və ölkədən kənardakı ermənilər fərqli danışır və düşünür. Bu vacib məqamlardan biridir ki, onu nəzərə almadan erməni cəmiyyətinin vəziyyətini anlamaq olmaz. Belə ki, özünü qurban vermə hissi ermənilər üçün olduqca vacibdir və onlar bundan imtina etmək istəmir.

Özlərinin səhvlərinin olmamasında əminlik və milli ideyanın yanlışlığı, ümumiyyətlə, istisna edilir. Belə ki, türklərə qarşı olmaq və müstəqillik uğrunda mübarizə - müqəddəs statusa malikdir. Bu ideyanı tənqid etmək, ermənilərin nədəsə günahkar olmasını demək və repressiya üçün əsas vermələrini etiraf etmələri qətiyyən mümkün deyil.

Elə təəssürat yaranır ki, ermənilər müharibədə hansısa əraziləri itirməyi, həmin əraziləri xoşluqla qaytarmaqdan və bunun əvəzinə nəsə almaqdan daha üstün tuturlar.

Məni heyrətə gətirən daha bir fakt ondan ibarətdir ki, ermənilər səmimi olaraq əmindirlər ki, 1988-1989-cu illərin hadisələrində Ermənistanda azərbaycanlıları heç kim incitməyib və onların arasında qurbanlar olmayıb. Bu barədə "Exo Moskvı"ya baş nazir seçiləndən dərhal sonra Nikol Paşınyan deyib. Bəs Quqark necə? - sualım həmsöhbətlərimdə səmimi təəccüb doğururdu.

Onlar 1989-cu ildə Ermənistanın bu rayonunda onlarıa azərbaycanlının vəhşicəsinə öldürüldüyünü, minlərlə azərbaycanlının qovulduğunu etiraf etməkdən imtina edir. Xocalı barədə də danışmaq istəmirlər, qeyd edirlər ki, əhaliyə Xocalıdan çıxmaq üçün dəhliz verilmişdi, daha sonra Ağdam yolunda onların başına nə gəlib, "özünüzünkülərlə həll edin, bizlik heç nə yoxdur", deyirlər.

Yerevan barədə

Erməni jurnalistlər 20 ildən sonra Yerevanı necə gördüyüm ilə maraqlanırdılar.

Bugünkü şəhər 1998-ci ildə gördüyümdən nizamsız şəkildə müxtəlif rayonlara səpələnmiş hündürmərtəbəli yaşayış binaları, oliqarxların və dövlət məmurlarının bahalı villaları, həmçinin Robert Köçaryanın prezidentliyi dövründə tikilən Şimal prospekti ilə fərqlənir.

Yerevan sakinləri hesab edir ki, prospekt gözəldir, lakin orda tikilən binalar yaxşı deyil.

Ermənistanın paytaxtında çoxlu kafe və restoranlar, otel və dükanlar var.

Yerevanlıların özlərinin sözlərinə görə, gəlirlərinin əhəmiyyətli hissəsi xaricdən, ilk növbədə Rusiyada işləyən vətəndaşlardan daxil olur. Regionlarda sosial-iqtisadi vəziyyət xeyli pisdir.

Yerevanın özündə kiçik bizneslə məşğul olmağa çalışan, balaca kafe və restoranları icarəyə götürən xeyli Suriya ermənisi var.

Azərbaycanın komandasına reaksiya

Ermənistanda olmağımın mənim üçün stress olduğunu deyə bilmərəm, hərçənd Zvartnots hava limanına çatanda, demək olar ki, fövqəladə vəziyyət yarandı. Erməni-rus sərhədçisi pasportumu götürüb harasa qaçdı, bundan əvvəl isə mobil telefonla harasa zəng etdilər. Bir dəqiqə sonra ardımca üç zabit gəldi və məni ayrıca otağa apardılar. Daha bir dəqiqə sonra Yerevana azərbaycanlının gəldiyinə əmin olmaq və səbəbi bilmək üçün mayor gəldi.

Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin akkreditasiyası barədə məktubu xüsus təəssürat yaratmadı və Ermənistan dövlət orqanlarının mənim taleyimi həll etməsi üçün bir saatdan artıq gözləmək lazım gəldi. Bütün bu müddət ərzində sərhədçi zabitlər mənimlə söhbət edirdi. Əvvəl ciddi, ancaq tamamilə korrekt. Daha sonra nə yazacağımla maraqlanaraq az rəsmi danışırdılar. Bununla yanaşı, sərhədçilər Xarici İşlər Nazirliyindən azərbaycanlı jurnalistin gələcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq almadıqlarını deyərək təəccüblərini gizlətmirdilər.

Situasiya yalnız saat yarımdan sonra, akkreditasiya faktı təsdiqini tapandan sonra aydınlaşdı.

Obyektivlik xatirinə deyim ki, analoji situasiya Bakı hava limanında da baş verdi, burada da artıq bizim sərhədçilər bir saat ərzində səfərimin hakimiyyətlə razılaşdırıldığının təsdiqini tapa bilmirdi.

Ümumiyyətlə, sərhədçilərin reaksiyası xüsusi təsvirə ehtiyacı olan ayrıca əhvalatdır.

Əlavə edim ki, Gürcüstan sərhədçilərinin də reaksiyası beləcə, olduqca həyəcanlı idi. "Yerevana uçursınız?" - Tbilisi hava limanında qəşəng qız inamsız şəkildə mənə baxaraq soruşdu. Mənim "bəli" cavabım onu daha çox çaşdırdı və gözlərimdə cavab tapmayaraq yanında oturan zabitlə nə barədəsə danışıb, sonra da harasa zəng etdi. Onun vəziyyətini nəzərə alaraq dedim ki, narahat olmasın, səfərim razılaşdırlıb və buna görə ona heç nə olmayacaq. Qız başını yelləyib möhürü vurdu və baxmadan pasportumu mənə qaytardı.

Beş gün sonra, geri qayıdanda həmin sərhədçi-qız yeni pasportumu götürdü və yenə də reaksiyası eyni idi. Pasportumu yanındakı əməkdaşa göstərərək həyacanla nəsə dedi. Yanında oturan və rütbəcə böyük olan qadın-əməkdaş təəcüblü səslə: "Yerevandan gəlirsiniz?"- sualını verdi. Gürcüstanın sərhəd xidməti əməkdaşlarına kömək etmək üçün jurnalist olduğumu, səfərimin razılaşdırıldığını və məhz bu gözəl sərhədçinin məni ötən dəfə buraxdığını təkrarladım.

Gürcü dilini bilməsəm də, səsindən güman etdim ki, səhrədçi qız təxminən bunu dedi: "Siz erməniləri-azərbaycanlıları anlamaq olmur, gah savaşırsınız, gah barışırsınız...".

Vaqif Mustafazadə və "Görməmiş"

Ermənistanda şəxsən mənə və komandanın iki üzvünə (biri Gürcüstandan, biri isə Moskvadan) münasibət normal idi. Kim olduğumuzu daha çox gürcü və rusdan soruşurdular. Onların cavabı xüsusi reaksiyaya səbəb olmurdu, ancaq mənə müraciət edəndə "Azərbaycandanam" cavabı zarafat kimi qəbul edilirdi.

Yaşadığımız oteldə və həmsöhbətlərimizlə görüşdüyümüz təşkilatlarda gərgin baxışları və ətrafdakıların təəccübünü görməmək mümkün deyildi.

Ancaq müsahiblərimdən birinin dediyi kimi, Yerevanda azərbaycanca danışıq çoxdandır heç kimi təəccübləndirmir. Burada İran azərbaycanlısı çoxdur və onlar sizin dildə danışır. Yerli ermənilər də tez- tez azərbacanlılar üçün adi olan söz və ifadələri işlədir: "görməmiş", "nisyə", "zir-zibil", "sağ-salamat". Bu söz və ifafələr çoxdandır ermənilər tərəfindən "istifadəyə götürülüb" və özlərininki kimi uğurlu istifadə edilir. Bununla yanaşı, sözlərin Azərbaycan mənşəli olması da narahatlıq yaratmır.

Yerevan restoranında qəfil Vaqif Mustafazadənin "Düşüncə" kompozisiyası səslənəndə xüsusi hisslər keçirirsən.

Yeri gəlmişkən, azərbaycanlılara aid hər şey İranınkı və ya Türkmənistanınkı kimi təqdim edilir. Məsələn, Yerevandakı məscid, yaxud paytaxtdan kənar memarlıq abidələri.

Bundan sonra nə gözləməli?

Münaqişə ətrafında müxtəlif səviyyələrdə söhbətlər apardıq. Rəsmi söhbətlərdən əlavə apardığımız dialoqlardan da aydın olurdu ki, vəziyyət çıxılmazdır və heç kim bilmir, nə etmək lazımdır.

Rəsmi şəxslərlə görüşmək və müsahibə almaq cəhdləri, təəssüf ki, nəticə vermədi, ictimai əsaslarla ölkə prezidentinin müşaviri ilə söhbət istisna olmaqla.

Respublikaçılar Partiyası və bu gün ən radikal siyasi qüvvə olan Sasna Tsrer də mənimlə danışmaqdan imtina etdi. Onlar da daşnaklar kimi Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinin tərəfdarıdır.

Sasna Tsrer həmçinin bəyan edir ki, hazırkı hakimiyyət müvəqqətidir və uzağı bir il-il yarım çəkəcək.

Müsahiblərimizdən birinin dediyi kimi, əhalinin yüksək etimadını, dəstəyini nəzərə alaraq Rusiya Paşınyana heç nə edə bilmir. Lakin Moskva hər vasitə ilə onu gözdən salmağa, alçaltmağa və zəiflətməyə çalışacaq. "Kremlin strateji vəzifəsi - Robert Koçəryanı, yaxud özünün başqa əlaltısını hakimiyyətə qaytarmaqdır", deyə həmsöhbətimiz dedi.

Bunun dolayı təsdiqi kimi az tanınan rusiyalı ekspertlərin Paşınyanın artıq Əliyevlə razılaşdığı və mayda Qarabağ ətrafında beş rayonun qaytarılması ilə bağlı razılaşmanın imzalanacağı barədə təkrarlanan sensasion bəyanatlarını göstərmək olar.

Oxşar "nikbin" bəyanatlar yalnız Moskvadan səslənir. Yerevanda hesab edirlər ki, bu, qəsdən - ictimaiyyəti Paşınyana qarşı kökləmək üçün edilir.

Müşahidəçilər artıq, açıq şəkildə Dağlıq Qarabağda gələn il keçiriləcək "seçkilər"də hakimiyyətə əsas namizədlər arasında toqquşmanın qaçılmaz olduğunu deyir. Əsas qarışıqlıq salan - Qarabağ qüvvələrinin keçmiş komandanı, əhəmiyyətli sosial bazaya və tərəfdarlara malik Samvel Babayandır. Onun əsas rəqibi - "Qarabağ hökuməti"nin keçmiş başçısı Araik Arutyunyandır. Nəhayət, üçüncü namizəd - Azərbaycanla müharibənin fəal iştirakçısı, ancaq Babayan qədər ambisiyalı və qətiyyətli olmayan Vitali Balasanyandır.

Əgər Babayan seçilsə, onun indi olduğu kimi Yerevanın göstərişi ilə hərəkət edəcəyinə inanmaq çətindir. Bu, gələcəkdə ilk növbədə iqtisadi baxımdan Yerevandan asılı olan Qarabağda gərginliyin olacağı deməkdir.

Yeri gəlmişkən, Samvel Babayan Turan-a müsahibə verməyə razı olan yeganə tanınmış hərbçidir, ancaq səfərin bir həftəlik texniki ləngiməsi bu razılaşmanı pozdu və Babayan Qarabağa gedərək seçki kampaniyasına başladı.

Qarabağ mövsuzuna həmçinin Yerevan və Qarabağ ermənilərinin qarşlıqlı münasibətləri məsələsi də daxildir.

Ermənistanda qəti şəkildə hər hansı ziddiyyətləri inkar edirlər, ancaq faktlar bunun əksini deyir. Ermənistanda faktiki olaraq Qarabağ klanının sıxışdırılması başlayıb. Bu KİV-lərin məlumatı ilə də təsdiqlənir, məsələn, Rusiyanın ən varlı ermənisi, "Taşır" şirkətinin rəhbəri Samvel Karapetyanın Nikol Paşınyanın inaqurasiyasına gəlməkdən imtina etməsi xəbəri kimi. Həmin mənbələr iddia edir ki, Karapetyan Ermənistanda biznes-layihələrini yığışdıraraq onları əslən olduğu Qarabağa keçirməyə çalışır.

Robert Koçaryanın və Qarabağdan olan bir sıra digərlərinin cinayət təqibi onların Yerevan və Qarabağın özündə etiraz aksiyaları təşkil edən yerlilərində narazılıq və etiraz doğurur.

Yekun

Ermənistana səfər barədə materiallar silsiləsini bitirərkən onun həyata keçirilməsinə yardımçı olmuş (Bakı və Yerevanda) və görüşüb, fikirləri ilə bölüşməyə razılıq vermiş hər kəsə minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm.

Real situasiyanı anlamaq üçün belə səfərin yüksək əhəmiyyətini anlamaq çətin deyil.

Layihənin final hissəsi- video-süjet bu yaxınlarda Turan-Contact saytında yerləşdiriləcək.

Ümid edirəm ki, görünən və eşidilənlər Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərini və Dağlıq Qarabağ problemini daha yaxşı anlamağa yardım edəcək.

Şahin Hacıyev

Turan-ın redaktoru

Yerevan-Bakı

Yerevana səfər (2-ci hissə)

Yerevan səfəri (birinci hissə)

Vova Vartanov: "Bütün silahlarınızı verin, bəlkə hansısa əraziləri qaytararıq"

Levon Zurabyan: "Qarşılıqlı güzəştlərə hazır olmaq lazımdır

Tiqran Xzmalyan: "Ermənistan Rusiyanın işğalı altındadır"

Tevan Poqosyan: "Biz Qarabağı qaytarmaq üçün 70 il gözləmişik"

Kiro Manoyan: "Biz Ermənistan və Qarabağın birləşməsinə tərəfdarıq"