A.Malaşenkodan zarafat: Qərb və Şərq yalnız gəlmələr təşrif edərsə bir araya gələr

Qərbin və Şərqin münasibətlərində bahar heç cür gəlib çıxmayıb. Niyə? ASTNA bu suala sovet və Rusiya şərqşünası, islamşünas və politoloq Aleksey Malaşenko ilə cavab tapmağa çalışıb.

***

- SSRİ dağıldıqdan sonra, demək olar ki, dünyanın hər yerində, xüsusilə Qərb və Şərq, ABŞ və Çin, Qərb və Rusiya arasında qarşıdurmalar müşahidə edilir. Bu vəziyyətdə adi oxucuda belə bir sual yaranır: bəs sivilizasiyalar arasında dialoq var?

- İstənilən dialoq heç də bir-birinə qarşı hüdudsuz, qarşılıqlı can atmaq demək deyil. Bəli, dialoq qarşılıqlı anlaşma əldə etmək cəhdidir. Amma, eyni zamanda, bu, öz üstünlüyünü sübut etmək (adətən gizli şəkildə) cəhdidir. Bu, yalnız sənə məxsus olan son haqlılıq və həqiqət uğrunda mübarizədə bir qarşıdurmadır. Sivilizasiyaların dialoqunda bu, xüsusilə aydın görünür.

İslam sonuncu və ən mükəmməl monoteizmdir. Bunu qəbul etməmək çətindir. Amma iqtisadi, siyasi, belə deyək, “maddi” çəkişmədə Qərb, Qərb-xristian sivilizasiyası qalib gəlir. Müsəlman dünyası, ümmət uduzur, amma heç də öz üstünlüyünün tanınmasından əl çəkməyə meylli deyil.

- Bu qarşıdurmanı sivilizasiya fərqləri şərtləndirib, ya bu, üstünlük uğrunda rəqabətin nəticəsidir?

- Sivilizasiya dialoqunda tərəflərdən hər biri rəqibini öz haqlılığına inandırmağa çalışır, eyni zamanda onun nailiyyətlərini və hətta, müvəqqəti də olsa, maddi üstünlüyünü qəbul edir. İslam və Qərb bunun ən parlaq və səciyyəvi nümunəsidir.

Yeri gəlmişkən, heç kim neçə sivilizasiya olduğunu dəqiq deyə bilməz – 3, 4, 5, 8... . Sivilizasiya anlayışının vahid tərifi verilməyib. Sivilizasiya “hissi” var, amma bunun nə olması ilə bağlı real, belə demək olarsa, praqmatik anlayış yoxdur. Hazırda Rusiyada “Rusiya sivilizasiyası”ndan danışmaq dəbə düşüb, amma onun real meyarları nədir, heç kim deyə bilməz. Bəzən bu, siyasi spekulyasiyanı xatırladır.

Sizə elə gəlmir ki, bu gün sivilizasiyaların dialoqu məsələsi ilk növbədə, bəlkə də müstəsna olaraq müsəlman dünyası, xüsusən də onun radikal hissəsi və digərləri arasında qarşıdurmalarla əlaqədar aktuallaşıb?

- Necə düşünürsünüz, qarşıdurmanın dialoqdan üstün olmasında tərəflərin məsuliyyəti bərabərdir?

- Sual təxribat xarakterli və hətta diletantdır. Tarix küçə döyüşü deyil, hətta dünya müharibəsi də deyil. Qoy axmaq “tarixi məsuliyyət” ifadəsi öz məsuliyyətindən qorxan siyasətçilərin vicdanına qalsın. Sivilizasiya heç nədə günahkar deyil. Vulkan püskürməsi onun şəxsi şüurlu təxribatı deyil. Su yaş olduğu üçün günahkar deyil. Yeri gəlmişkən, sivilizasiyalar əsasən məkan, iqlim, ərazi relyefi sayəsində formalaşıb.

Bu və ya digər vəziyyətdə, münaqişədə törədilən konkret əməllərə görə məsuliyyəti isə insanlar, hər kəsdən daha çox isə siyasətçilər daşıyır. Yeri gəlmişkən, Napoleon, Musa, İsa, Məhəmməd olmasaydı, onların yerini mütləq başqa biri tutardı. Nəhayət, onların hər biri hansısa ictimai, mədəni həyatın, demək olar ki, həm də sivilizasiya həyatının təmayülünü ifadə edirdi, təmsil edirdi. Həm də ən gərgin vəziyyətlərdə. Tarixdə şəxsiyyətin rolu haqqında danışılır, amma Tarixin şəxsiyyətdəki rolundan danışılmır. Bir sözlə, heç vaxt heç nədə nə tarixi, nə fərqli sivilizasiyaları ittiham etməyin. Yoxsa, ancaq eşidirik ki, islam amansızlıqda, Qərb müstəmləkəçilikdə günahkardır. Yeri gəlmişkən, ey möminlər, niyə siz Qərbin sizi müstəmləkələşdirməsinə icazə verdiniz?... .

- Şərqdə iddia edirlər ki, Qərbin ikili standartları var. Məsələn, Qərb Kataloniyanın ayrılmasını dəstəkləməyib, amma erməni və kürd separatizminə rəğbət bəsləyir. Bu, Azərbaycanın öz ərazilərini erməni işğalından azad etməsi uğrunda 44 günlük müharibə zamanı özünü aydın şəkildə göstərdi. Qərb ölkələri bizi müharibəni dayandırmağa çağırdılar, amma Ermənistana işğal edilmiş ərazilərdən çıxmağa hazır olduğunu bəyan etməsi üçün təzyiq göstərmədilər. Fransanın hər iki palatasının “DQR”in müstəqilliyi haqqında akt qəbul etməsi isə vəziyyəti gərginləşdirir. Türkiyə 40 ilə yaxındır Aİ-yə qəbul edilmir. Və o, gözləməkdən yorularaq, siyasət istiqamətini dəyişdirib. İkili standartlar siyasəti tərəflər arasında etimad səviyyəsini azaldır. Qərb bu qədər bəsirətsizdir, ya bunun başqa səbəbləri var?

- “İkili standartlar” uydurma və demaqoqluqdur. Hər bir cəmiyyət, hər bir dövlət öz cari maraqlarına əsaslanır. Bu gün qara rəng sərf edir, sabah isə ağ, birsigün başqa bir rəng. Yalnız vahid-yeganə standartla siyasətlə məşğul olmaq mümkün deyil. Bağışlayın məni, bu gün məşhur olan çoxistiqamətlilik elə “çoxstandartlılıqdır”, deyilmi?

Türkiyənin Aİ-yə qəbul edilməməsinə gəlincə, Avropa öz tərkibində belə bir dövlət və cəmiyyət olmasını istəmirdi. Qorxurdu. Yeri gəlmişkən, düz də edirdi. Erdoğanı pantürkizm və neo-Osmanlı ambisiyaları ilə Avropada təsəvvür edə bilirsiniz? Roma Papası XVI Benediktin dediyi kimi, “türkləri Avropaya buraxacağıqsa, 1683-cü ildə Vyananı onlardan xilas etmək nəyə lazım idi?”. Hər bir zarafatda həqiqət payı vardır. Ümumiyyətlə, nə Avropa, nə Türkiyə birləşməyə hazır deyil.

- Sırf nəzəri cəhətdən qloballaşma elementləri: xarici dil biliyi, ünsiyyəti gücləndirən sosial şəbəkələr, transmilli korporasiyalar, geniş iqtisadi birlik, maliyyə və valyuta bağları sivilizasiyaların yaxınlaşmasını sürətləndirməlidir. Və, qəribədir ki, bu, baş vermir. Niyə?

- Bu “ortaq dil”, sosial şəbəkələr və s. təkcə yaxınlaşdırmır, həm də ayırır. Yaxınlaşma, ya da belə deyək, qloballaşma cavab reaksiyası doğurur – öz kimliyini qorumaq cəhdi. Və əksinə - öz ənənələrini qəbul etdirmək cəhdi. Şərqdə öz ənənələrini xilas edirlər, Qərbdə onları qəbul etdirirlər. Həm də hər yolla. Avropa və Amerika qalan dünyaya telefonu, teleqrafı, televizoru, kompüteri, İnterneti... “qəbul etdirib”, sizcə azdır? İndi elə həmin İnternetin köməyilə Şərq öz kimliyini getdikcə daha israrla qoruyur.

- Miqrasiya prosesləri nəticəsində Qərbdə böyük Şərq diasporası yaranıb. Fransa əhalisinin 15%-i müsəlmanlardır, Almaniyada 4 milyona yaxın türk yaşayır. Prinsipcə, onlar bu sivilizasiyalar arasında körpü rolunu oynamalı idilər. Amma biz bu prosesin şahidi olmadıq. Niyə?

- Miqrasiya xalqlar arasında hələki çətinliklə tikilən körpüdür, amma bu, həm də onları ayıran çuxurdur. Miqrasiya xalqların və mədəniyyətlərin hərəkətinin müasir formasıdır. Bu proses həmişə - antik dövrdə də, monqol yürüşü və digər yürüşlər dövründə də, Osmanlı İmperiyasının inkişafı dövründə də, müstəmləkə işğalları zamanı da baş verib. Bu, çox ağrılı da olsa, obyektiv, qaçılmaz prosesdir. Əlaqə, ünsiyyət zamanı həmişə - dərhal olmasa da – güclü olan, siyasətdə, mədəniyyətdə, texnologiyada daha mütərəqqi olan sağ qalır.

- Şərq uzun müddətir inkişafda Qərbdən geriliyini azalda bilmir. Necə düşünürsünüz, Qərbə çatmağa müvəffəq olsaydı, onların dialoqu keyfiyyətcə daha yüksək səviyyəyə keçərdi?

- Sual aydın deyil. Nədə çatsaydı? Siyasi quruluşda, sosial münasibətlərdə, mədəniyyətin inkişafına görə çatsa, texnologiyalara görə çatsa? Haradasa, hansısa sahələrdə fərqi azaltmaq, geriliyi qismən aradan qaldırmaq mümkündür. İstənilən “çatma” faktiki olaraq mənimsəmə deməkdir. Üstəgəl, öz ənənələrinin müasirləşdirilməsi, onları uyğunlaşdırmaq, onlardan ən səmərəlilərini götürmək bacarığı. Bu, ən yaxşı Sakit Okean sahilindəki ölkələrdə - Yaponiya, Koreya və digərlərində alınır. Digər “şərqlərdə” məsələ xeyli qəlizdir. Bir qədər də qorxuludur. SSRİ-də Xruşov Amerikaya çatmaq  və onu ötüb keçmək istəyirdi. Nə alındı!

- Azərbaycanın Ermənistanla müharibəsi zamanı Foc News müxbiri prezident Əliyevə deyib: biz erməniləri çoxdan tanıyırıq, onlar bizim cəmiyyətimizin üzvüdür, onların tarixində faciəvi səhifələr olub və onlar xristiandırlar. Buna görə rəğbətimiz onların tərəfindədir. Digər Qərb ölkələrinin jurnalistlərinin və siyasətçilərinin yanaşmalarında da bu anlayış hiss olunurdu. Necə düşünürsünüz, Qərb və Şərq arasında dialoqda din amili hansı əhəmiyyətə malikdir? O, həlledici amildir, ya... ?

- Din amili böyük rol oynayır. Dinlər öz aralarında rəqabət aparır. Onların hər birinin əsasında o dinn “sonuncu olması”, mükəmməlliyi ideyası dayanır. Dialoq yalnız dünyəvi müstəvidə aparıla bilər. Bundan başqa, bizim işimiz ümumiyyətlə dinlərlə deyil, onların ən müxtəlif, bəzən bir-birinə zidd, çox vaxt həddindən artıq radikal təfsirləri ilədir. Və ümumiyyətlə, dini etiqadla qarışdırmaq olmaz.

- Bu gün Aİ və Böyük Britaniya arasında, ABŞ və Aİ arasında kifayət qədər ciddi fikir ayrılıqları var. Qərbin daxilində razılıq yoxdursa, onlar Şərqlə necə razılıq əldə edə bilərlər?

- Qərbdəki siyasi ayrılıqlar onun Şərqlə münasibətləri üçün prinsipial əhəmiyyətə malik deyil.

- Sizcə, Şərqin yaxın gələcəkdə üstünlüyə malik olduğu dövrə aid tarixi yaddaşı dialoqa mane olur? Belə bir hiss var ki, Şərq keçmişi qaytarmağa ümid edir?

- Tarixi yaddaş kifayət qədər ziddiyyətli fenomendir. Elə tarixi həqiqət də. Hər bir xalqın, hətta hər bir sosial mədəniyyət qrupunun öz həqiqəti var. Məsələn, özbəklərin və digər xalqların tarixi yaddaşında Tamerlanı, Osmanlı İmperiyası haqqında yaddaşı, İkinci Dünya Müharibəsi haqqında yaddaşı götürün. Ən azından erməni soyqırımı haqqında yaddaşı. Burada kim, nəyi və necə xatırlayır.

Tarixi həqiqətə gəlincə isə, təcrübə göstərir ki, məsələn, SSRİ və Rusiyada hər dəfə növbəti baş katib və ya prezidentin hakimiyyətə gəlməsi ilə ona “düzəliş edilib”. Stalinin vaxtında bir cür, Xruşovun dövründə başqa cür və s. Yadda saxlamaq lazımdır, amma yaddaşdan siyasi alət kimi istifadə etmək lazım deyil, ki, çox vaxt buna yol verilir.

- Şərq bir ifratçılıqdan digərinə doğru atılır. İranda Qərbyönlü şahı teokratik dövlət tərəfdarları devirdi. Misirdə də Qərbyönlü və dünyəvi Mübarəki devrilib və şəriət dəyərlərinin tərəfdarı olan Müsəlman Qardaşlar demokratik yolla hakimiyyətə gəlib. Amma qısa müddət sonra onları general əs-Sisi əvəz edib, o da faktiki olaraq əvvəlki siyasətə qayıdıb. Türkiyədə də belə olub, hərbiçilər Erbakanı devirib. Çoxları Erdoğan getdikdən sonra hakimiyyətə Qərblə daha dərin dialoqa meylli qüvvələrin gələcəyini proqnozlaşdırır. Şərq cəmiyyətlərinin öz strateji seçimlərində niyə birlik yoxdur?

- Burada təəccüblü heç nə yoxdur. Cəmiyyət dəyişir, cəmiyyətdə, siyasi elitalarda dəyişikliklər baş verir. Kimsə uğur əldə edir, kimsə uduzur. 2011-ci ildə başlamış ərəb baharına baxın. Onun əsas səbəbi hakimiyyətdə çox qalmış rejimlərin daxili siyasətinin uğursuzluğundadır. Onlar tələb olunan radikal islahatları həyata keçirmək istəmirdilər, bacarmırdılar və həyata keçirə bilmirdilər. Köhnə idarəçilərin yerinə Qərbpərəstlərdən islaçmılara qədər başqa qüvvələr, başqa şəxsiyyətlər gəlməyə başlayıb və hələ gələcək. Yeri gəlmişkən, sonuncular arasında da avropalılarla və amerikalılarla yaxınlaşmağa meylli olanlar az deyil. Müsəlman Şərqi ölkələrinins iyasətində ən müxtəlif təmayüllər mövcuddur, onlar inkişaf edir, bəzən möcüzəvi şəkildə bir-birinə keçir. Bu, normaldır.

Konkret olaraq Erdoğana gəlincə, onun gələcəyi xarici siyasi ambisiyalarını həyata keçirməsindən deyil, ölkədə daxili vəziyyətdən, iqtisadiyyatdan asılıdır. Bu gün Erdoğan Türkiyəsi heç vaxt olmadığı qədər ambisiyalıdır. O, Amerika, Rusiya, Avropa ölkələri ilə öz tayı kimi danışır (və ya öz tayı kimi danışdığını düşünür). O, Suriyada, Liviyada, Cənubi Qafqazda iştirak edir. Bu, daxili problemlərin həll edilməmiş olmasının və həllinin mümkün olmamasının təzminatıdır. Yeri gəlmişkən, burada onun Rusiya ilə ortaq cəhətləri də az deyil. Amma gec və ya tez Erdoğan “Xarici siyasətə həddindən artıq çox aludə olmamısan? Bu, bizə, türklərə həddindən artıq baha başa gəlmir...?” sualına cavab verməli olacaq. Bax, onda görərik...

- Sizcə, Kiplinq Şərqin və Qərbin heç vaxt bir araya gəlməyəcəyini iddia edərkən haqlı idi, ya bizim yenə də şansımız var? Hər iki tərəf qarşıdurmanın başa çatması və dialoqun, əməkdaşlığın başlaması üçün nə etməlidir? Qarşıdurmadan yorğunluq əlamətləri getdikcə daha çox hiss edilir...

- Birincisi, daxili fərqlərə baxmayaraq, Qərb birdir. Şərq isə çoxdur: Çin Mərakeşə bənzəmir, necə ki, məsələn, Koreya Əfqanıstana bənzəmir və s. və i.a. Və budur, Qərb və şərqlər bir araya gəlməyəcək, amma daim bir-birinə uyğunlaşacaq. İstənilən halda, yaxın min ildə. Onlar yalnız bizə başqa qalaktikadan gəlmələr təşrif etdiyi halda bir araya gələr. Və üzəri pulcuqlarla örtülmüş, səkkiz ayaqlı və üç başlı gəlmələri görən insanlar yerdə Qərb və Şərq arasındakı fərqlərə artıq diqqət yetirməyəcəklər. (Zarafatdır. Bəlkə də deyil.)

Müsahibəni Şahmar Ağabalayev hazırlayıb