Koronavirus pandemiyası - təhlükə həddindən artıq şişirdililib

***

-Adil doktor, koronavirus pandemiya elan olundu və getdikcə daha təhlükəli vəziyyət almağa başlayıb. Artıq dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri belə bu virusun qarşısında aciz qalıb.  Bu virusun belə tez və geniş yayılmasının səbəbi nə ola bilər?

-Bu, təbii ki pandemiyadır. Hətta fevral ayının sonlarına yaxın mən özüm də bunu pandemiya adlandırmışdım. Həmin vaxt Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı deyirdi ki, gəlin, pandemiya sözünü ehtiyatla işlədək. Amma  həmin vaxt artıq 40-dan çox ölkədə yayılmışdı. Pandemiya geniş yayılmış epidemiya deməkdir. Yəni, həmin vaxt da ona pandemiya demək olardı. Virus çox kontentiyozdur, yəni hava, damcı, kontakt, hava-toz və fekal-oral yolla keçdiyinə görə yoluxma yolları xeylidir. Virus həm də davamlıdır. Yəni, xaricdə dəmir səthində 12 saata qədər, parçada mühitdən asılı olaraq 6-12 saat ərzində qala bilir. Həmin müddətdə insanlar ona toxunduqda əlləri ilə o virus keçə bilir. Virusun davamlı və kontentiyozluğu geniş yayılmasına şərait yaradır. Amma bir şeyi də nəzərə almaq lazımdır. Virus ölçüsünə görə çox iridir. Məsələn, hava, damcı yolu ilə keçmənin qarşısını almaq üçün adi maskalar kifayətdir. Düşünürəm ki, bu pandemiya olsa da uzun müddət sürə bilməyəcək.

-Bir çox ölkələr bu virusu bioloji virus adlandırıblar. Hətta belə fikirlər var ki, bu virus Çin iqtisadiyyatını çökdürmək üçün yaradılıb. Sonradan qarşısını almaq mümkün olmayıb və bütün dünyaya yayılıb. Bu fikirlər nə dərəcədə doğru ola bilər?

-Əslində virus elə biolojidir, çünki canlıdır. Düzdür,  hüceyrə deyil, həyatın qeyri-hüceyrəli formasıdır. Amma virus haqda başqa iqtisadiyyatı çökdürmək kimi fikirlər söyləmək ciddi ittihamlardır. Bu cür məsələlərə ehtiyatlı yanaşılmalıdır. Mən bu kimi fikirlərə ciddi yanaşmıram. Bəşəriyyət tarixində çoxsaylı pandemiyalar olub. Bu da onlardan biridir. Bunu elə də ağır pandemiya hesab etmək olmaz, çünki bu virusdan ölüm halları o qədər də yüksək deyil. Məsələn, Çində 80 mindən çox yoluxmaya qarşı 3100 ölüm var. Bu, elə də böyük rəqəm deyil. Amma bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, ötən əsrin 18-20-ci illərində ispan qripindən (H1N1 virusu) təxmini hesablamalara görə,  100 milyona yaxın insan dünyasını dəyişib. Bu rəqəm o vaxtkı Yer kürəsi əhalisinin 5 faizini təşkil edirdi. Bu rəqəm İkinci Dünya Müharibəsi zamanı ölənlərin sayından da çoxdur. Ona görə də mən bu pandemiyanı elə də təhlükəli hesab etmirəm. Amma hələ ki virus geniş yayılır. Onu lokallaşdırmaq üçün işlər görülməlidir.

-Bu qrip növünün vaksinini tapmaq niyə bu qədər çətin olsun ki?

-Əvvəla, bir şeyi deyim ki, koronavirus hər il olur. Bu, mövsümi soyuqdəymə xəstəliyi törədir. İlk dəfə 1965-ci ildə soyuqdəyməsi olan xəstənin nəfəs yollarındakı yaxmalarda tapılıb. Ondan sonra hər il bu virusa rast gəlinir. Bu, mövsümi soyuqdəymə xəstəliyi törədən virusdur.  Bu virusun mövcudluğu boyu 3 təhlükəli ştamı olub. SARS, MERS və bu sonuncu COVİD 19. Əvvəlki iki epidemiyalarda rəsmi rəqəmlərə görə, təxminən 700 min insan dünyasını dəyişib. Hazırda Yer kürəsində 120 mindən çox xəstələnmə sayı, 5 mindən bir qədər artıq ölüm halı var. Bu da hər 20-25 nəfərdən birinə düşür. Bu, elə də böyük rəqəm deyil. Nəzərə alsaq ki, xəstələnən insanlar arasında xeyli yaşlı insanlar, başqa ağır xəstəlikləri olanlar var, deyə bilərik ki, bu rəqəm elə də böyük rəqəm deyil. Amma bu, heç kimi arxayın salmamalıdır. Virusun qarşısını almaq üçün ciddi işlər görülməlidir. Vaksin məsələsinə gəldikdə isə, hər bir nəfəs yolu ilə yoluxan viruslar gələn il başqa ştamla peyda olur. Koronavirus gələn il yenə olacaq, amma başqa ştamla. Ola bilsin ki, tamamilə adi vəziyyətdə ötüşsün. O baxımdan da vaksin hazırlamaq sadə məsələ deyil. Vaksinlər hazırda molekulyar biologiyanın nailiyyəti ilə hazırlanır. Çox mürəkkəb üsullarla. Gələn il isə bütün bu vaksinin tapılması üçün çəkilən əziyyət lüzumsuz ola bilər. Ona görə vaksin illüziyasına qapılmaq lazım deyil. Nəzərə alsaq ki, bu pandemiyanın ömrü bu ilin iyun ayına qədərdir, vaksin məsələsinə ciddi yanaşmaq lazım deyil.

-Azərbaycanda koronavirusa yoluxanların sayı ilə bağlı rəsmi xəbərlər bir çoxlarında şübhələr yaradır. Dünyada ən çox ölüm halı olan ikinci ölkə ilə həmsərhəd olmağımız və hətta Azərbaycan vətəndaşlarının daha çox sağlamlıqları üçün müraciət etdikləri İran kimi ölkədə xəstəliyin daha geniş  yayılmasına görə səhiyyəsi həmin ölkədən zəif olan Azərbaycanda  xəstəliyin daha az olması bu şübhələri bir az da artırır. Hətta deyirlər ki, hökumət yoluxanların sayını gizlətməklə yanaşı, həkimlər bu xəstəliyə bilərəkdən, ya bilməyərəkdən düzgün diaqnoz qoya bilmir. Çünki son vaxtlar ağciyər çatışmazlığı, ağciyər iltihabı və pnevmaniyadan ölənlərlə bağlı daha tez-tez məlumatlar yayılır. Hətta regionlarda belə nəfəs çatışmazlığından ölənlərin olduğu deyilsə də, rəsmi xəbərlərdə biz həmin xəstələrin koronavirusdan öldüyünə dair xəbərlərə rast gəlmirik. Ola bilərmi həkimlər bu xəstəliyin düzgün diaqnozunu qoya bilməsin və ya bilərəkdən sayı azaltmaq üçün başqa adlar qoysun? Və yaxud da insanlara laqeyd yanaşılsın? Hökumət qorxunu azaltmaq niyyəti ilə məlumatları gizlətsin?

-Əslində rəsmi rəqəmlərlə, faktiki rəqəmlər arasında hər yerdə fərq olur. Çünki bütün xəstələri qeydiyyata almaq imkanı olmur. Hətta dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrində belə. Amma bir də var ki, heç olmasa müraciət edənləri ictimiayyətə açıqlamaq real mənzərəni təsəvvür etmək baxımından çox vacibdir. Təəssüflər olsun ki, biz real mənzərəni monitorinq etmək imkanında deyilik. O baxımdan bununla bağlı bir şey demək çətindir. Amma düşünürəm ki, bizdə insanlar məsələyə bir qədər laqeyd yanaşırlar. Əgər ciddi karantin tədbirləri görülməsə itkilərimiz çox ola bilər. O baxımdan bəzi sərt tədbirlər görülməlidir. İnsanların rayonlarda, başqa yerlərdə respirator çatışmazlığı, tənəffüs yolları çatışmazlığından ölüm halları hər il olur. Məsələn, biz bir neçə ildə bu cür faktlara da rast gəlirdik. Müxtəlif klinikalarda, ev şəraitində dünyasını dəyişənlər olurdu. Qripin özündən hər il xeyli dünyasını dəyişən insanlar olub. Bəzən bu indiki koronavirusdan daha çox ölüm halları qeydə alınıb. Bu epidemiya bir panika şəklində başladı, elə panika şəklində də davam edir.

-Karantin zonalarının Qobustanda, Biləsuvarda və Cəlilabadda şəraitsiz yerlərdə yaradılması ilə bağlı sosial şəbəkələrdə yazılara rast gəlirik. Hökumət Azərbaycanda bu xəstəliyin daha çox yayılmasının, ölüm hallarının qarşısını almaq üçün nə etməlidir?

-Əslində Cəlilabad kimi sərhədyanı rayonlarda hospitalların yaradılması məntiqəuyğundur. Çünki əsas bizim təhlükə yerimiz hazırda İranla sərhəddir. İran ən çox xəstələnmə halı qeydə alınan ölkələrdən biridir. Ona görə də birbaşa karantin zonasından keçmiş və yoxlanmağa məruz qalmış insanları orada hospitala yerləşdirmək daha yaxşı olar, nəinki onları paytaxta gətirmək. Qobustanın Bakıdan bir qədər uzaq olması, koronavurusa yoluxan xəstələrin şəhər daxilindəki xəstəxanalara deyil, orada yerləşdirilməsi məntiqi addımdır. Hər halda periferiya olmasına görə ora aparırlar. Deyilənə görə, xəstələr üçün orada şərait yaradılıb. Amma yenə də karantin tədbirləri daha sərtləşdirilməlidir. Bizim hədəfimiz ondan ibarət olmalıdır ki, bu bəladan maksimum az itki ilə çıxaq. Gələcəkdə də bu kimi məsələlərə hazır olmaq lazımdır. söhbət təkcə bu virusdan getmir. Hər il hansısa virus peyda ola bilər, belə acınacaqlı vəziyyət yarada bilər. Ona görə də bizim səhiyyəmiz də, müvafiq qurumlar da bu cür ekstremal durumlara həmişə hazır olmalıdırlar.