Məhkəmə sistemi: kompleks islahatlara ehtiyac var

***

-Şükür müəllim, Azərbaycanda siyasi-iqtisadi islahatlar dedikdə ekspertlər dərhal məhkəmə sistemində islahatların vacib olduğunu dilə gətirirlər. Yəni, məhkəmələrin vəziyyəti o qədərmi acınacaqlıdır?

-Siyasi-iqtisadi islahatlar məhkəmə islahatı olmadan həyata keçirilə bilməz. Keçirilsə belə, müstəqil, ədalətli məhkəmə sistemi olmadan işlək mexanizmə çevrilə bilməz. Siyasi-iqtisadi islahatlar hamının qanun qarşısında bərabərliyi, qanunun aliliyi təmin olunmuş bir şəraitdə həyata keçirilə bilər ki, bunların da qarantı məhkəmələrdir. Azərbaycanda məhkəmə sistemində islahatların zəruri olduğunu dilə gətirənlər, bizdə məhkəmələrin hansı vəziyyətdə olduğunu yaxşı bilirlər. Qədim latınlardan qalma belə bir ifadə var: "Justitia regnorum fundamentum". Tərcümədə "ədalət dövlətin təməlidir" mənasını verir. Lakin bu, bizdə belədirmi? Çox heyf ki, cavab mənfidir. Bu devizə əməl olunan ölkələrdə cəmiyyətin hüquqi müstəvidə, demək olar ki, problemləri olmur. Siyasi rəhbərlik səviyyəsində dilə gətirilən korrupsiya ilə mübarizənin nəticəsiz olması məhkəmə sisteminin effektli olmamasıyla birbaşa bağlıdır. Korrupsiya olan yerdə isə hansı iqtisadi reformadan danışmaq olar? Əgər dövlət orqanları tərəfindən haqqı pozulmuş vətəndaş məhkəmədə öz haqqına çata bilmirsə, qanunsuzluq etmiş məmur cəzalandırılmırsa, hansı müstəqil məhkəmədən danışmaq olar? Belə şəraitdə hansısa islahat mümkündürmü? Təbii ki, yox. Məhkəmə statistikasına baxsanız, dövlət orqanlarına qarşı qaldırılmış iddiaların nəticələri sizə çox şey deyər. İddiaçıların işi qazanma şansı demək olar ki, həmişə sıfra bərabər olur. Cinayət işləri isə ayrı söhbətin mövzusudur. Bircə onu qeyd edim ki, inkişaf etmiş ölkələrdə məhkəmələrə daxil olmuş işlərin 5-25%-i bəraət hökmlərilə sonuclanır. Bizdə isə bu rəqəm 0,3 %-ə çatmır! Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi məlumata görə, bu rəqəmlər müvafiq olaraq 2012-ci ildə 0,21%, 2013-də 0,24% olub. Baxılan işlərin sayı isə 11 mini keçib. Burdan belə nəticə çıxır ki, məhkəmələr istintaq orqanlarından daxil olan işləri, elə onların tələb etdiyi qaydada da həll edirlər. Əslində burada siyasi iradə ilə yanaşı başqa bir ənənənin də rolu var. Bu gün Azərbaycanda hüquq-mühafizə, ədliyyə və məhkəmə orqanlarının başında sovet vaxtı təhsil almış, həmin dövrdə həmin orqanlarda çalışmış adamlar durur. SSRİ isə özünün repressiyaları, ittiham yönü ilə tarixə düşmüş bir ölkədir. Əslində isə bu cür adamlar müstəqillik dövründə yeni düşüncəli, yeni əqidəli adamlarla dəyişilməli idi. Məhkəmələrimizin nə vəziyyətdə olmasını Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin bizdən gedən işlər üzrə çıxardığı qərarları da aydın şəkildə göstərir. Bir çox işlər şikayətçilərin xeyrinə həll olunur, dövlət cərimələnir.

-Məhkəmə sistemi hakimiyyətlərdən biridir. Azərbaycanda bu hakimiyyət niyə öz iradəsini ortaya qoya bilmir?

-Məhkəmələrin öz iradələrinə uyğun hərəkət edə bilmələri üçün onlar tam müstəqil olmalıdırlar. Lakin onlar ən azı icra hakimiyyəti tərəfindən təyin olunduqlarına görə müstəqil deyil. Onların təyinatı da, vəzifədən çıxarılmağı da siyasi iradə ilə həyata keçirilir. Hesab edirəm ki, birinci sualı cavablayanda bu suala da müəyyən qədər cavab vermişəm: dövlət orqanlarına qarşı gedə bilməmək, ittiham mövqeyində durmaq, şəxsi maraqlar və s. hakimlərə obyektiv olmaq imkanını vermir.

-Bəzən məhkəmələrin verdiyi qərarlara görə bir çox insan hakimiyyəti, sistemi, rejimi, bəziləri isə konkret hakimləri günahlandırır. Sizin düşüncənizə görə, bu siyasi qərarları verən hakimlər sistem qurbanlarıdır, yoxsa hakimlər özləri iradəsizdirlər?

-Hakimlərin sistemin qurbanı olmaq məsələsinə gəldikdə isə sistemin təyin etdiyi hakimlər həmin sistemin qurbanı ola bilməzlər. Hakimlərə bu sözləri aid etmək olmaz. Hakimlər öz tamahlarının, öz maraqlarının qurbanına çevrilirlər. Heç kim heç kimi hakim olmağa məcbur etmir. Adamlar özləri cəmiyyətdə hakimin vəziyyətini, onlara olan tələbləri bildikləri halda bu vəzifəyə can atır, bir çox imtahanlardan keçir, maneələri dəf edir və bu vəzifəyə təyin olunurlar. Burada hansı sistem qurbanlığından söhbət gedə bilər? Tutaq ki, adam bunları bilmir, çox təmiz niyyətlə hakim olmaq istəyir və olur. Belə adam birinci dəfə sistemlə prinsipial toqquşma zamanı vəzifədən istefa verməli, öz vicdanı ilə əqd bağlayıb işə davam etməməlidir. Bildiyiniz kimi, vicdanla əqd bağlamaq bütün dinlərdə günahdır. Siz bu günə qədər bir nəfər də olsa istefa verən hakim görmüsünüzmü? Hakimin iradəsizliyi varsa da bu, könüllü iradəsizlikdir. Bilin ki, heç bir hakim icraatında olan işi məhkəmə sədri ilə razılaşmadan həll edə bilməz. Qanun isə bunu ondan tələb etmir.

-Azərbaycan Avropa məhkəməsinə göndərilən şikayətlərin sayına görə ilk yerlərdə qərarlaşır. Belə çıxır ki, insanlar öz haqlarını başqa yerlərdə tapmağa çalışırlar. Yəni, belədirsə, onda digər yuxarı instansiyalı məhkəmələr, yəni Apellyasiya, Ali, Konstitusiya məhkəmələri nə işə baxır?

-Düzdür, Azərbaycandan AM-ə çox iş gedir və onların bir çoxu şikayətçilərin xeyrinə həll olur. Bilirsiniz, AM-ə edilən şikayətlərdə cavabdeh şəxs kim olur? Azərbaycan dövləti. Azərbaycan dövlət kimi bir çox şikayətçiyə uduzur və qarşılıq olaraq da xeyli miqdarda kompensasiya ödəməli olur. Lakin hakimiyyətin uduzmasına səbəb olan qərarları çıxarmış hakimlər vəzifələrində qalırlar. Əslində isə necə olmalıdır? Siyasi hakimiyyət bunun səbəblərini araşdırmalı, təqsirlə hakimlər, cinayət məsuliyətinə cəlb olunma da daxil olmaqla, cəzalandırılmalıdırlar. Əgər bu, baş vermirsə, deməli, hakimiyyət o cür qərarların çıxarılmasında maraqlıdır. Sistemdə dairəvi zaminlik prinsipi hökm sürür. Böyük çoxluqla birinci instansiya məhkəmələrinin qərarları sona qədər təsdiq oluna-oluna gedir. Konstitusiya Məhkəməsi isə bir qayda olaraq, işlərə baxmır. Hətta Konstitusiyanın maddələrinin pozulması ilə bağlı işləri də icraata qəbul etmir. Bu zaman işləri qəbul etməkdən imtinanı da qanunun tələb etdiyi kimi qərarla deyil, qəbul şöbəsinin əməkdaşının rədd məktubu ilə edir. Konstitusiya Məhkəməsi əslində ölkədə keçirilən seçkiləri təsdiq etmək üçün yaradılmış bir orqandır.

-Amma biz görürük ki, məhkəmə binaları yenilənir. Artıq bir neçə bölgədə Apellyasiya məhkəmələri fəaliyyət göstərir. Gələcəkdə Asan məhkəmə sisteminə keçidlə bağlı xəbərlər yayılır. Yəni, məhkəmə sistemləri öz işini doğru görmürsə niyə hökumət məhkəmələr üçün bu cür şərait yaratmağa çalışır?

-Əslində, bütün məhkəmələr müasir təchiz olunmuş, müasir binalarda yerləşməlidir. Amma məhkəməni məhkəmə edən bunlar yox, ədalətdir. İçərisində ədalət olmayan saraydan içərisində ədalət olan koma yaxşıdır. Məhkəmə hakimiyyəti siyasi hakimiyyətin davamı olmaqla ona xidmət edir və bu da nəzərə alınır. Digər tərəfdən, şərqlilərə məxsus olan təmtəraqa böyük meyl var. Deyim ki, bizim MM- in binası nə Böyük Britaniyanın, nə Türkiyənin parlamentlərinin binalarından yaxşıdır ki, pis deyil. Məhkəmə binalarımızın yeniləşməsində bir də xaricilərə göstəri faktoru var: Baxın, bizim nə gözəl məhkəmə binalarımız var. Həmişə ilk gözə dəyən xarici görkəm olur və çox adam da mahiyyətlə maraqlanmır. Evlərin yola olan tərəfinin bəzədilməsi, yol qırağındaki ağacların yaşıl rənglə boyadılması da həmin göstəri meyllərinin necə güclü olduğuna misaldır.

-Sizin fikrinizcə, məhkəmədə islahatlar haradan başlamalıdır? İnsan kapitalındanmı, yoxsa siyasi-hüquqi müstəvidə? Necə etmək olar ki, Azərbaycanda tam ədalətli məhkəmə sistemi qurulsun?

-Məhkəmə islahatı ölkədə kompleks şəkildə həyata keçirilməlidir. Birincisi, bu işdə islahat keçirməli olan orqan bunda ciddi şəkildə maraqlı olmalıdır. Hakimlərin müstəqilliyi üçün onların təyinatı, işdən azad olunma məsələləri dünya təcrübəsinə uyğunlaşdırılmalıdır. Vəkillik institutu gücləndirilməli, bütövlükdə ittiham yönü obyektivliklə əvəz olunmalıdır. Əhaliyə qanunsuzluğa qarşı dözümsüzlük hissləri aşılanmalı, xalqın hüquqi bilikləri artırılmalı, bu yöndə dünya praktikasının müsbət cəhətləri örnək götürülməlidir. Təbii ki, hakimlərin maddi təminatı, özünün və ailəsinin təhlükəsizlik məsələləri həll olunmalıdır. Lakin bütün bunların təkamül yolu ilə başa gəlməsi üçün çox vaxt tələb olunur ki, bu vaxt ərzində də bir çox adamlar haqsızlığa məruz qalmış olurlar. Hesab edirəm ki, bu məsələni tezləşdirmək üçün Sinqapur lideri Li Kuan Yu, qonşu Gürcüstanda bunu etmiş Saakaşvilinin və ya Avropa və ABŞ təcrübəsindən istifadə etmək olar. Bir iş də var ki, ədaləti təkcə məhkəmələrdən ummaq kifayət deyil. Azərbaycanda tam ədalətli məhkəmə sistemi görmək üçün hamımız ədalətli olmalıyıq.