Təsadüfi olmayan tarix

Hər il 20 Yanvarın yaxınlaşması ilə 30 ildən çox əvvəl Bakı, Sumqayıt və digər yaşayış məntəqələrində günahsız dinc əhalinin, o cümlədən uşaqlar, qadınlar, qocalar, gənc oğlanların sovet ordusu tərəfindən qətlə yetirildiyi hadisələri xatırlayaraq, kədər və hüzn mühitinə qərq oluruq.

Yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə qoşunlar Bakıya yeridildi. Rəsmi versiyaya görə, bu, erməni talanlarının qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı, halbuki faktiki olaraq həmin vaxta qədər talanlar dayanmışdı və Azərbaycan Xalq Cəbhəsi tərəfindən respublikada sovet hakimiyyətinin ələ keçirilməsinin qarşısını almaq üçün hərbi qüvvələr çağırılmışdı.

Yanvar faciəsinin Sovet İttifaqının dağılması prosesinin başlanğıcı olduğu güman edilir. Bir vaxtlar qüdrətli olan imperiya bütün gücü ilə və bir çox günahsız vətəndaşlarının həyatı bahasına hakimiyyətdən yapışaraq, faciələrə, qətllərə, qan tökməyə, insan talelərini qırmağa başlamışdı.

Bakıda hərbi cəza əməliyyatları nəticəsində 147 nəfərə qədər insan həlak olub, 744 nəfər ağır yaralanıb, amma əslində bu rəqəm daha çoxdur və mənim sayıq yaddaşım mənə bu barədə danışmağa imkan verir. Çünki ailəmiz qəfildən sevimli, ən həssas və ən gözəl üzvünü - böyük qardaşım İlham İslam oğlu Məmmədovu itirdi... Üzü əzabdan, dəhşətdən əyilmiş qocanın, gəncin məsum qanlar içində uzandığı küçələri necə unutmaq olar? Çoxları sovet tanklarının tırtılları ilə əzildi, bəzilərinin heç bir şeyi qalmadı - kiminsə yalnız bir qolu, ayağı və ya cırılmış gödəkçəsi ...

Təəccüblüdür ki, 20 Yanvar faciəsini ildə bir dəfə qanlı hadisələrin ildönümü ərəfəsində xatırlayıb danışırıq, bir-iki gündən sonra isə unuduruq, müasir, sadə olmayan, müasir dövrün aktual problemləri, reallıqlarla baş-başa qalırıq. Otuz ildən artıqdır ki, biz danışırıq və eşidirik ki, bu faciəni törədənlər cəzalandırılmalıdır, o zaman istintaq komissiyaları, qruplar yaradılıb. Onlar qanlı və qeyri-insani hərbi əməliyyatın bütün təfərrüatlarını öyrəniblər. Lakin törətdiyi cinayətə, yüzlərlə soydaşımızın qanına görə ədalətli cəzasını çəkən bir ad eşitmədik.

Azərbaycan Baş Prokurorluğunun 20 Yanvar faciəsinə gətirib çıxaran hadisələrin araşdırılması üzrə istintaq-əməliyyat qrupunun sabiq rəisi, ehtiyatda olan ədliyyə polkovniki İlham Məmmədov bu işlə məşğul olduğu illəri xatırlayaraq deyir ki, həmin vaxt ona hələ yanvarın 20-dən və sovet qoşunlarının Bakıya yeridilməsindən əvvəl törədilmiş talanlar zamanı bir sıra siyasi sui-qəsdləri araşdırmaq tapşırılmışdı.

- Prokurorluq orqanları onlara həvalə edilmiş prosessual vəzifələrə uyğun olaraq adam öldürmə faktları üzrə cinayət işləri başlanmış və istintaqa cəlb edilmiş, təbii ki, təqsirləndirilən şəxslər müəyyən edildikdə, toplanmış sübutlarla iş baxılmaq üçün məhkəmələrə göndərilmişdi. Lakin bilavasitə təqsirləndirilən şəxslərin şəxsiyyətini müəyyən etmək mümkün olmadığından bəzi işlərin icraatına prosessual qanunvericiliyin normalarına uyğun olaraq xitam verilib, əməliyyat-axtarış tədbirlərinin aparılması üçün əməliyyat orqanlarına göstərişlər verilib.

Akademik Telman Qurbanovun qətlə yetirilməsi və digər şəxslərin öldürülməsi və öldürülməsinə cəhd faktları üzrə də cinayət işləri başlanılıb, zəruri istintaq-əməliyyat tədbirləri həyata keçirilib, lakin sübut təqdim etmək üçün kifayət qədər dəlil müəyyən edilməyib, 58348 nömrəli cinayət işi də dayandırılıb.

Zərərçəkmişlərin yaxınlarının çoxsaylı şikayətləri ilə bu işlər üzrə icraat bərpa edilmiş, intensiv istintaq-əməliyyat tədbirləri həyata keçirilmiş və konkret şəxslərə, o cümlədən Azərbaycan SSR DTK idarəsinin rəisi, polkovnik-leytenant Sadıx Əliyevə ittihamların irəli sürülməsi üçün kifayət qədər sübutlar toplanmışdır.

İstintaq zamanı müəyyən edilib ki, talanların bilavasitə iştirakçıları siyasi motivlərlə qətllər törədiblər və onlar kuratorlarının göstərişi ilə hərəkət edən DTK agentləri olublar və s. İstintaq materiallarında belə ifadələr var idi, lakin o zaman prokurorlara daha geniş xarakterli istintaq hərəkətlərinin aparılması, xüsusən də Azərbaycan SSR DTK-da sübutların toplanması və təhlili bilavasitə aparılması üçün lazımi şərait yaradılmamışdı. Çünki istintaq elə adamlara gedib çıxırdı ki, onların adlarının açıqlanması mümkün deyildi. Bəzi hüquq-mühafizə orqanlarının iş forma və üsulları prokurorluğun sıravi müstəntiqləri üçün əlçatmaz idi. Ona görə də bu işlər yarımçıq qaldı.

Lakin zaman yeni reallıqlar yaratdı və biz çoxsaylı dindirmələr apara bildik, külli miqdarda arxiv və istintaq materiallarını təhlil etdik ki, bu da konkret şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsinə əsas verdi. DTK-nın kuratorlarının iştirakı ilə bağlı ifadə verən şəxslər də müəyyən edilib, maraqlı faktlar aşkarlanıb.

- Respublika DTK-nı nəzərdə tutursunuz, yoxsa mərkəzini?

- O vaxt bizim ittifaqla işimiz yox idi, respublika Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə tabe idik.

- Belə çıxır ki, 1990-cı ilin 20 Yanvarına qədər baş verən hadisələrin təşkilində birbaşa bizim DTK-mız iştirak edib?

- Keçmiş Sovetlər İttifaqında baş verən milli azadlıq hərəkatları, təbii ki, bütövlükdə sistemin təhlükəsizliyinə cavabdeh olan strukturların diqqətindən kənar qalmadı. Həm öz adamlarını bütövlükdə hərəkatın idarəçiliyinə daxil etmək, həm də bu hərəkatın mahiyyətini ləkələmək üçün konkret tədbirlər görüldü. Bu, qeyri-məhdud və nəzarətsiz hakimiyyət şəraitində inzibati və operativ resurslardan istifadə etməklə hərtərəfli, sistemli, kompleks iş idi.
 

- Və əlbəttə ki, çürüyən sistem “müqəddəslərə” nüfuz etməyə imkan verə bilməzdi ...

- Təbii ki, bütün bunları araşdırmaq asan olmadı və istintaqın dalana dirənməsi təəccüblü deyil. 1997-ci ildə çox yüksək səviyyədə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin müdaxiləsi sayəsində xüsusi xidmət orqanlarının arxivlərinə girişin təmin edilməsi qərara alınıb. Ümummilli liderin qətiyyəti və siyasi iradəsi sayəsində işlərin, o cümlədən Əjdar Xanbabayevin qətli ilə bağlı işin üstü açıldı.

Aparılan araşdırmaların nəticələrinə əsasən yazıçı-publisist Elmira Axundova “Gecə yarısı qətl” əsərini çap etdirib, burada istintaq qrupunun işini xoş sözlə qeyd edib. Bu hadisələrlə bağlı rejissor Vaqif Mustafayev tərəfindən film çəkilib. Xalq rəssamı Əşrəf Qeybətov 20 Yanvar hadisələrinə həsr olunmuş monumental tablo yaradıb və o, Azərbaycan İstiqlal Muzeyində saxlanılır.

- Bu istiqamətdə hakimiyyətin qəti dəstəyi olmasaydı, sizə lazımi köməklik göstərilməzdi. Arxivlərə daxil olanda nələr tapdınız?

- Gizli sənədlərdə "böhran qrupu" yaratmaq haqda əmri tapdıq. Burada "antisosialist elementləri aşkar etmək və onların dərhal məhv edilməsi vəzifəsi" haqqında yazılmışdı. Bu, adi bir terror idi! Xüsusi xidmət orqanlarının bütün resursları, sərhədsiz imkanları antisosialist elementləri aşkar etməyə və dərhal məhv etməyə yönəldilmişdi. Antisosialist ünsürlər konsepsiyasına kimlərin düşdüyünü yalnız NKVD-nin repressiyalarının inkişafı təcrübəsini nəzərə alaraq təxmin etmək olardı.

- O vaxtlar bu hərəkətlər başqa cür adlanırdı və sosialist rejiminin leksikonunda “terror” sözü tamamilə yox idi...

- Ona görə də biz DTK-nın yüksək rütbəli bəzi zabitlərini məhkəməyə verərək cinayət məsuliyyətinə cəlb etdik. Bu, postsovet məkanında ölkənin xüsusi xidmət orqanlarının öz vətəndaşlarına qarşı terrorla məşğul olması sübuta yetirilən ilk cinayət işi idi. Paralel olaraq digər təşkilatlarla da iş gedirdi.

- Zəhmət olmasa deyin, işi başa çatdıra bildinizmi?

- Əlbəttə! Haqqında danışdığım əməkdaşlardan bəziləri məhkəmə qarşısına çıxarılıb, barələrində hökm çıxarılıb və hökm dəyişdirilməyib. Akademik Telman Qurbanovun və digər şəxslərin qətlinə görə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilən şəxslər layiqli cəzalarını aldılar. Əslində biz konkret qrupa çıxdıq və onun cinayətkar fəaliyyətinin mütəşəkkil mahiyyətini ortaya qoyduq. Onun tərkibində Azərbaycan xüsusi xidmət orqanlarının tanınmış sabiq rəisi Vaqif Hüseynov var idi. Əmrlər ondan gəlirdi.

Sonradan MDB-nin qonşu dövlətlərində baş verən hadisələrlə bağlı mən onlar arasında çox böyük oxşarlıq və aydın paralellər gördüm. Lakin o dövrün siyasi rəhbərliyi məsuliyyətə cəlb edilmədi.

- Mülki şəxslərin qətl edilməsinə göstəriş verənlərin adları açıqlandı, bunu təsdiq edən yazılı sübutlar, arxiv sənədləri var idi. Amma nədənsə, adları vaxtaşırı mətbuatda hallansa da, heç biri insanlıq əleyhinə törətdikləri cinayətlərə görə cəzalandırılmadı, hələ də məsuliyyətə cəlb edilməyib?

- Məsələ burasındadır ki, bizim qrup talanlar nəticəsində törədilən qətllərlə məşğul olub və bu proseslərdə xüsusi xidmət orqanlarının rolunu müəyyənləşdirib. Biz bu işləri yekunlaşdırıb məhkəməyə təqdim etdik. Moskvadakı təqsirkarlara gəlincə, bununla bağlı digər istintaq qrupları məşğul olub, paralel olaraq Baş Prokurorluğun digər araşdırmaları və cinayət işləri də aparılıb.

Sovet məkanında milli-azadlıq hərəkatı yaranmağa başlayanda sistem, təbii ki, hansısa formada özünü qorumağa çalışdı və müdafiəni repressiv tədbirlərdə gördü. Bəzən cəza orqanlarının özləri hadisələrin alovuna yağ tökür, siyasi hərəkatları kriminallaşdırırdılar. Hadisələrin bu hissəsi araşdırılmadı, biz DTK-nın repressiv qurumunun buraxdığı izlə getdik və məlum oldu ki, bütün hadisələr bir mərkəzdən idarə olunur və bu proseslərdə heç bir kortəbiilik yoxdur.

- Belə çıxır ki, məntiqi olaraq məhkəmə çəkişmələri ilə yekunlaşan yeganə iş sizin qrupun apardığı iş olub...

- Mən məhkəmə qətnaməsi olan işin materiallarından danışmağı doğru hesab edirəm və bəli, siz haqlısınız - bizim apardığımız iş yeganə məhkəmə qətnaməsi olub. Bu, ölkənin siyasi rəhbərliyinin, ümummilli lider Heydər Əliyevin qətiyyətli mövqeyi sayəsində baş verdi, çünki elə məqamlar olub ki, bəzi sənədləri görməyə icazə verilməyib, xahişlərimiz cavabsız qalıb, qalmaqallar baş verib və s. Amma bir daha deyirəm, ölkənin siyasi rəhbərliyinin qətiyyəti sayəsində bütün lazımi sənədlər təqdim olundu, bunun əsasında biz ittihamlarımızı qurduq və işi məhkəməyə verdik.

- Maraqlıdır, konkret olaraq cinayət məsuliyyətinə kim cəlb edilib?

- Bəzi şəxslər ömürlük həbs cəzası aldılar. Mən bir neçə böyük işi araşdırmalı oldum, onlardan biri 20 Yanvar hadisələri, digəri isə törədilmiş cinayətlərin böyüklüyünə görə Azərbaycan xalqının soyqırımı kimi tövsif edilən Xocalı faciəsidir. O vaxt cəza baxımından Azərbaycanın kiçik bir ölkə kimi, deyək ki, Bakıda yanvar faciəsini törədən Qorbaçov, Yazov və digər günahkarları cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək üçün ciddi siyasi, iqtisadi, hüquqi rıçaqları yox idi.

- Bu hadisələr Ermənistanda başlanan etnik təmizləmə fonunda xalqın müstəqillik və ərazi bütövlüyünü qorumaq istəyində daha da birləşməsinə töhfə verdi. 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələrinə dövlət tərəfindən siyasi qiymət verildi.

- 20 Yanvar dövlətçiliyimizin və milli özünüdərkimizin formalaşmasının simvoluna çevrilib ki, bunu unutmaq olmaz. Bu hadisələr uzun müddət təhlil ediləcək və araşdırılacaq.

Bakıya qoşun yeritmək qərarının qanlı 20 Yanvar hadisələrindən xeyli əvvəl verildiyini, bəlkə də, hamı bilmir. Bu məqsədlə yanvarın lap əvvəlindən SSRİ-nin digər respublikalarından da qoşunlar Azərbaycana toplaşmağa başladı və qanlı 20 Yanvar faciəsi zamanı Bakı ətrafına çoxlu diviziyalar, DTK-nın “Alfa” dəstələri, desant alayları və rotaları cəmləşdi. 1990-cı il 20 Yanvar hadisələrinin araşdırılması üzrə İstintaq Komitəsinin üzvü Tahir Behbudovun sözlərinə görə, “adətən, belə qüvvələrdən irimiqyaslı hərbi əməliyyatlarda istifadə olunur, belə qoşun kontingenti hətta ilk günlərdə Əfqanıstanda müharibədə belə iştirak etmirdi! Krasnodar və Stavropoldan olan çoxlu sayda ehtiyatda olan əsgərlərin əksəriyyəti erməni millətindən olan insanlar idi. Bu şəxslərin fotoları da Bakıya göndərilməzdən əvvəl çəkilib, uzunsaçlı və təraşsız - heç də hərbçilərə oxşamırdılar, lakin bütün bu fotoşəkillər naməlum səbəblərdən heç bir iz buraxmadan yoxa çıxıb».

Tamamilə aydındır ki, Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğalı fonunda müstəqillik uğrunda xalq hərəkatının dinc hərəkətləri və müttəfiq mərkəzin mütləq fəaliyyətsizliyi belə ciddi hərbi kontingentdən istifadəyə haqq qazandıra bilməzdi. Tahir Behbudovun sözlərinə görə, vəziyyəti süni şəkildə gərginləşdirmək üçün sovet hökuməti cəza tədbirləri görüb, erməni millətindən olan insanların bir neçəsinin qətli təşkil edilib və yuxarıdan Bakı polisinə heç bir tədbir görməmək barədə göstəriş verilib. Nəticədə polisin hərəkətsizliyinə istinad edərək, yanvarın 20-nə keçən gecə Bakıya qoşun yeridərək şəhərin dinc əhalisini heç bir fərq qoymadan məhv etdilər.

Ən yüksək səviyyədə birbaşa hərbi əmr verənlərin heç biri törədilmiş cinayətləri etiraf etməyib

1990-cı ilin 20 Yanvar qanlı hadisələri Azərbaycanın müstəqilliyinin, azadlığının və ərazi bütövlüyünün simvoluna çevrilmişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra 20 Yanvar faciəsinin səbəblərinin araşdırılması və günahkarların məsuliyyətə cəlb edilməsi istiqamətində mühüm addımlar atıldı. Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və əzmkarlığı sayəsində 20 Yanvar faciəsinə dövlət səviyyəsində siyasi-hüquqi qiymət verildi. 20 Yanvarın Azərbaycan xalqının tarixində yeri və rolunun müəyyən edilməsi, bu faciə qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, bu hadisələrlə bağlı həqiqətlərin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması istiqamətində xeyli işlər görülüb.

Bu cinayətin törədilməsi zamanı ölkədə informasiya blokadası yaradılıb. Həmin gecə sovet ordusunun silahlı əsgərləri televiziyada enerji blokunu partladıblar, ordu tərəfindən teleyayımın qarşısı alınıb, dövri nəşrlər qadağan edilib. Məqsəd xalqı davam edən qanlı hadisələrlə bağlı məlumatsız saxlamaq idi. Xalq üçün belə ağır bir vaxtda - 1990-cı il yanvarın 21-də Heydər Əliyev 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyinə gəlmiş, orada çıxış etmiş və bu faciəli günlərdə Azərbaycan xalqının yanında olduğunu bildirmişdir. O, həmin gecənin qanlı hadisələrinə siyasi qiymət verdi və bunun hüquqi normalara, demokratiya və humanizm prinsiplərinə zidd olaraq o dövrün mərkəzi və respublika hakimiyyət orqanlarının rəhbərliyinin böyük səhvi olduğunu göstərdi. Bu tarixi nitqin mətni həm ölkəmizdə, həm də xaricdə geniş yayılmışdır.

...Bakının ən hündür nöqtəsindəki Şəhidlər Xiyabanında müxtəlif millətlərin - azərbaycanlı, rus, yəhudi, gürcü qadınların, qocaların, gənclərin, uşaqların nəşləri uyuyur. Yüz ildən bir qədər çox əvvəl həmin yerdə erməni daşnakların daha dəhşətli və amansız repressiyalarına məruz qalmış Bakı və ətraf rayonların müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən soyqırımın qurbanları dəfn edilmişdi. Təsadüf hesab etmək olarmı ki, ötən əsrin əvvəllərində bu qırğın nəticəsində ulu babam, Şuşadən olan Şirinbəyov Tağı bəy Həsənbəy oğlu da öldürülüb və orada dəfn edilib. Axı  bildiyiniz kimi, tarixdə təsadüflər olmur?