Tufanda alpinistlərin ölümünə gətirib çıxaran səbəb nədir?

Ötən ilin dekabr ayında Tufan dağında üç alpinistin həlak olmasına görə əsas təqsir dağlarda təhlükəsizlik sistemini dağıdanların, dağa dırmanma qaydalarına məhəl qoymayanların üzərinə düşür. Bu barədə Turan-a müsahibəsində Azərbaycan Alpinizm Federasiyasının keçmiş vitse-prezidenti, alpinizm üzrə idman ustalıgına namizəd Eldar Cəfərov bildirib.

Sual: Tufan dağında üç alpinistin ölümündən 5 ay keçir. Amma indiyədək hadisə araşdırılmayıb. Bununla bağlı nə düşünürsünüz?

Cavab: Mən hadisənin səbəblərinin müəyyən edilməsini və gələcəkdə belə bir şeyə yol verməmək üçün təhlilinin aparılmasını əsas vəzifə hesab edirəm. Amma ilk növbədə bu uşaqların doğmalarına və yaxınlarına, ölkəmizin bütün alpinistlərinə dərin hüznlə başsağlığı vermək istərdim.

Bunun niyə baş verdiyini müəyyən etmək üçün biz sadəcə olaraq dağlarda mütləq olan və onillər boyunca Azərbaycanda riayət olunan, amma son bir neçə ildə pozulan alpinizm qanun və qaydalarını yada salmalıyıq.

Alpinistlərin başına gələn istənilən bədbəxt hadisə Alpinizm Federasiyasının komissiyası tərəfindən araşdırılmalıdır. Hadisənin araşdırılması nəticəsində bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir: Dağ yürüşündə kimlər iştirak edib? Hansı marşrutla hərəkət edilib? Yürüşə kim icazə verib? Zəruri təhlükəsizlik tədbirləri nəzərdə tutulubmu? və s. Amma belə biz təhlilin aparılmasını müşahidə etmirik.

Yalnız FHN KİV-də axtarış işləri ilə bağlı məlumat dərc edir. Digər nazirliklər və federasiyalar susur.

Bu gün alpinist adının ucuzlaşdığı vəziyyət yaranıb. Fairex (Ekstremal İdman Növləri Federasiyası) klublarından birinin üzvü olmaq kifayətdir ki, hansısa dağa çıxasan və özünü alpinist adlandırasan.

Xatırlatmaq istəyirəm ki, alpinist nişanı almaq ilk növbədə dağlarda lisenziyalı təcrübəli təlimatçılar tərəfindən mütləq təlim kursu keçməyi nəzərdə tutur. Bu zaman iştirakçıların təhlükəsizliyi, onlara tibbi nəzarət və onların sığortası təmin edilir.

Ən az 3 həftə davam edən təlimin yekunlarına görə təlimatçı bu şəxsin fiziki, texniki və mənəvi xüsusiyyətlərinə görə alpinist adına hazır olduğu barədə rəy verirdi.

Son günlərə qədər Azərbaycanda dağa çıxanların əksəriyyətinin, o cümlədən həlak olan uşaqların bu tələblərə uyğun olduğunu düşünmürəm.

İkinci sual: qışda dağa dırmanma çox ciddi məsələdir. Həmin qrupun bu çətinlik dərəcəsində dağa dırmanmaq hüququ var dımı, və onları marşruta kim buraxmışdı? Bu necə dırmanma idi: təlim-məşq, yoxsa idman dırmanması?

Yəni onlar məşq edirdilər, öyrənməyə gedirdilər, yoxsa bu, dərəcə almaq üçün fəth idi? Onlara qış şəraitində Tufan dağına çıxmazdan əvvəl kim məsləhət vermişdi?

Belə bir qrupa mənim ilk deyəcəyim şey - kuluara (dərə) girməyin! Bu, ən çox qar uçqunu təhlükəsi olan yerdir. Və bunu Tufanda olan hər kəs deyər...

Təcrübəsi və biliyi olan insanları aradan götürərək, gəncləri öz qorxuları və riskləri ilə hərəkət etməyə vadar ediblər.

Digər mühüm məqam. Uzaq dağlıq rayona zəifləmiş qrup çıxıb. Ona görə zəifləmiş ki, qrupun tərkibində qız var idi, o, idmançı və fiziki cəhətdən sağlam olsa belə. Və zəifləmiş qrup uzaq rayona müahidəçisiz çıxır!

Az da olsa ciddi dırmanma zamanı müşahidəçilərin mövcudluğu alpinizmin mütləq tələbidir. Qrupun müşahidəçiləri olsaydı onlar bir dəqiqə sonra qar uçqunu və alpinistlərin həyatının təhlükədə olması barədə məlumat verərdilər. Onlar uçqunun harada baş verdiyini, qrupun harada olduğunu, onları harada axtarmağın lazım gəldiyini dəqiq bildirərdilər. Belə olan halda onları xilas etmək olardı.

Amma müşahidəçilər yox idi, xilasedicilər də. Niyə? Əsas məsələ budur. Mən bütün bunların sadəcə olaraq kiminsə səhvi deyil, sistemli şəkildə uğursuzluğun nəticəsi olduğunu hesab edənlərlə tamamilə razıyam.

Sual: Bir az da konkretləşdirə bilərsiniz?

Cavab: Bir neçə il əvvəl alpinizm qaydalarının dağıdılması prosesi başlayıb. Hardan gəldiyi məlum olmayan klublar özləri haraya gəldi yürüş etməyə başladılar. Bu səbəbdən son illər çox sayda kiçik miqyaslı, tələfatla nəticələnməyən fövqəladə hadisə baş verib, amma buna görə heç kim cəzalandırılmayıb, əksinə, bu, qəhrəmanlıq kimi qələmə verilib.

Əvvəllər qaydaların pozulmasına görə təlimatçı idman dərəcəsindən məhrum edilirdi.

Azərbaycan Alpinizm Federasiyasının qaydalar məcmusu var idi, onlara ciddi şəkildə riayət olunurdu və istənilən FH ciddi şəkildə təhlil edilir, təqsirkarlar cəzalandırılırdı. Və Tufan faciəsi kimi bir şey baş verə bilməzdi. Çünki Azərbaycanda alpinizm təhlükəsiz idi.

Sual: Dəyişikliklər baş verdikdə nə oldu?

Cavab: İdman naziri Azad Rəhimov bizə Alpinizmin yalnız Fairex federasiyası vasitəsilə maliyyələşəcəyini bildirdikdə qara günlər başladı.

Fairex isə, görünür, belə bir qənaətə gəldi: alpinizm ekstremal idman növüdür, buna görə orada istədiyini edə bilərsən. Yəni real alpinizmin mövqeyinə tamamilə zidd bir mövqe.

Burada mövzudan bir qədər kənara çıxmaq və bir şeyi xatırlatmaq istəyirəm. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Yaponiyada gənclərin tərbiyəsi institutu kimi samuraylıq antihumanist hesab olunaraq qadağan edildi.

Həmin vaxt ölkə hökuməti sual qarşısında qaldı: gəncləri necə tərbiyə etməli? Onda alpinizmi dövlət idman növünə çevirmək qərara alındı. Hökumət bu idman növünün maliyyələşdirilməsini öz üzərinə götürdü. Çünki gənclərin alpinizm vasitəsilə tərbiyəsi sadəcə olaraq gənclərin dağlara aparılması deyil. Ölkənin təbiətini tanımırsansa, onu necə sevə bilərsən? Yoldaşlarına sevgi, qarşılıqlı yardımlaşma və bir-birinin imdadına yetişmək ruhunda tərbiyə olunmamısansa, necə vətəndaşsan?

Bütün sadalananlar alpinizmin əsasını təşkil edir! Dağa dırmanmaq deyil, məhz bu keyfiyyətlər.

Alpinizm kollektiv idman növüdür, fəlsəfədir, sadəcə ekstrim deyil.

Yekun vursaq, belə bir əsas nəticə çıxarmaq olar - bəzi dövlət məmurlarının səyləri ilə alpinizmdə təhlükəsizlik sistemi dağıdılıb. Təhlükəsizlik sistemi təkcə bədbəxt hadisənin nəticələrini aradan qaldırmağa hazır olmaq deyil, bu hadisələrin profilaktikasıdır. Amma indi vəziyyət o yerə çatıb ki, gəncləri ixtisaslı şəkildə öyrədəcək, demək olar ki, heç kim yoxdur və bizdə "vəhşi" alpinizm inkişaf edir.

Sual: Tufanda baş vermiş konkret hadisə ilə bağlı nə demək olar?

Cavab: İndi belə fikirlər səslənir: bu uşaqlar özləri günahkar idi, onların ölümündə heç kimin təqsiri yoxdur, belə ki, onlar özləri yanlış yerə çıxıblar.

Bu, doğru deyil. Onlar bu rayona çıxarkən klub rəhbərliyi onların məhz haraya getdiyini mütləq bilməli idi və yəqin ki, oraya çıxmağa icazə verib. Buna görə ən azından klub rəhbərliyi mənəvi məsuliyyət daşımalıdır. Amma burada başqa bir sual yaranır: belə təhlükəli tədbirə necə icazə vermək olardı?

Sual: İndi ümumiyyətlə dağa dırmanma məsələlərini kim həll edir: Fairex, klublar özləri, İdman Nazirliyi, ya başqa kimsə?

Cavab: Vaxtilə, qanuna uyğun olaraq, biz alpinizm tədbirlərinin keçirilməsi qaydalarını hazırlayıb təsdiq etmişdik, onlar indiyədək Gənclər və İdman Nazirliyindədir. Bu qaydalarda deyilir ki, qrup Şahdağ rayonuna çıxarkən orada xilasedicilər qrupu olmalıdır, çünki bu, uzaq rayondur. Maşruta buraxan məşqçi, xilasedicilər və müşahidəçi dəstəsi də orada olmalıdır və s. Amma bunların heç biri olmayıb.

Buna görə də alpinizm tədbirlərinin təşkilatçısı funksiyasını üzərinə götürmüş Fairex-sin peşəkarlıq nöqteyi-nəzərdən tamamilə yararsız olduğunu demək olar. Bu federasiyaya alpinizmdən başı çıxmayan insanlar (Ekologiya Nazirliyinin rəhbərliyi) rəhbərlik edib və edir.

Alpinizmin təhlükəsizlik sisteminin dağılması prosesinə təkcə bu insanlar deyil, Gənclər və İdman Nazirliyinin rəhbərliyi də cəlb olunub. Onlar Fayrexsə imkan yaradıb, alpinizmə rəhbərlik etmək hüququnu verib və Alpinizm Federasiyasının dağılmasına şərait yaradıb.

Bizim hələ 60-cı illərin əvvəllərində yaradılmış, klubları idarəetmə vasitələri, təlimatçılar, xilasedicilər və fəal idmançılar kadrlarına malik olan Federasiyamız birdən-birə Hüseyqulu Bağırovun şəxsi ambisiyaları yolunda maneəyə çevrildi. Buna görə o, Fairexi yaratdı, idman naziri Rəhimov isə bütün səlahiyyətləri ona verdi.

Bundan sonra Ekologiya Nazirliyi bizim federasiyanın üzvlərinin dağlara çıxışını həddindən artıq çətinləşdirdi, vaxtaşırı bizi Fayreksin tərkibinə çəkməyə çalışdı. Buna görə bizimçün xaricdə dağadırmanma tədbirləri keçirməyimiz daha asan oldu.

Bir neçə söz də bu Fairex haqqında. Ekstremal və hava idman növləri nədir? İdman Nazirliyi necə və hansı əsasla bu federasiyanı hansı idman növünü təmsil etdiyini göstərmədən qurum kimi təsdiq edir?

Fairexin qurucusu bəyan edir ki, alpinizmi ölkə prezidentinin tapşırığı məşğul olur.

Burada xatırlatmaq istərdim ki, ölkədə idman haqqında qanun var, ona əsasən, hər bir idman növü ilə yalnız bir federasiya məşğul ola bilər.

Sual: Hakimiyyət niyə belə bir qanunsuzluğa yol verib?

Cavab: Əminəm ki, dövlət başçısı bütün bunlardan xəbərə olmayıb, bu, heç onun səviyyəsində olan iş də deyil. Prezident bu və ya digər idman növünü yüksəltməyi tapşıra bilərdi, vəssəlam. Buna görə hazırki vəziyyətə görə məsuliyyəti Ekologiya və İdman nazirləri daşıyır.

Bütün qanunlara zidd olaraq alternativ alpinizm federasiyasının sənədlərinin təsdiq edilməsinə, bizim səlahiyyətlərimizə isə xitam verilməsinə imkan verən Ədliyyə nazirliyini də buraya əlavə etmək lazımdır.

Sual: Bu bədbəxt hadisədən sonra ölkə alpinizmində ümumi vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz?

Cavab: İlk reaksiya tamamilə təxmin olunandır - bütün dağadırmanmalar qadağan edilib. Bu qərarı kim verib? Həmişəlik qadağan edilsin? Bir aylıq?

İdmançılarımızın yenidən öz dağlarımızda görünməsi üçün hansı tədbirlər görülməlidir?

Bu sualların cavabı yoxdur, hətta respublikada alpinizmin idarə edilməsi tam iflic vəziyyətinə düşdüyü təqdirdə kimin cavab verməli olduğu da məlum deyil.

Bu proses neçə müddət davam edəcək və hansı qərarlar qəbul ediləcək, bilmirəm. Amma ən ciddi nəticələr çıxarılmasa və bu sahəyə peşəkarlar qaytarılmasa, bədbəxt hadisələr təkrarlanacaq.

Amma, axı biz hələ 5 il əvvəl bəyanatlar yayırdıq və təhlükəsizlik sistemini dağıtmamağa çağırırdıq, bunun dağlarda insan tələfatına səbəb olacağını bildirirdik.

Alpinizim, çox güman ki, öz strukturunda xilasedicilər xidmətinin olmasını nəzərdə tutan yeganə idman növüdür. Peşəkar xilasedicilər, təlimatçılar və məşqçilər hazırlanmalıdır. Vəziyyət göstərib ki, bu vəziyyətdə müstəsna peşəkarlıqla davranan FHN də bu prosesə cəlb edilməlidir.

Bundan başqa, FHN mahiyyətinə görə alpinizmə yaxındır. Həyat göstərib ki, Xilasetmə Xidməti onların tərkibində olmalı və bu idarə ilə fəal şəkildə əməkdaşlıq etməlidir. Rusiyada məhz belədir, dağlarda xilasetmə xidməti ən yaxşılardan biridir.

Sual: Alpinizmi bu vəziyyətə çatdıran dövlət məmurlarına nə demək istərdiniz?

Cavab: Sadəcə olaraq demək istəyirəm ki, onlar özləridə təsəvvür etmirdilər ki, qanunsuz və düşünülməmiş əməlləri belə nəticələr verəcək.

Həmçinin, belə bir sual vermək istərdim: bu faciə ilə bağlı niyə başsağlığı verməyiblər? Axı Tufandakı faciə təkcə bədbəxt hadisə deyil, Azərbaycanın tarixi boyunca ölkə idmançılarının ən kütləvi ölümüdür !

Fairexsin başsağlığı haradadır, araşdırma nəticələri hanı, İdman Nazirliyinin mövqeyi hanı? Hamısı hara yox oldular? Axı, yoldan keçənlər deyil, idmançılar, idman tədbirinin iştirakçıları həlak olub.

Söhbətimizi istənilən ölkədə bədbəxt hadisələrin baş verə biləcəyini və baş verdiyini qeyd etməklə yekunlaşdırmaq istərdim. Fərq yalnız ondadır ki, hansı nəticələr olacaq, hansı dərslər çıxarılacaq və hansı qərarlar qəbul ediləcək.

Faciənin səbəbi yalnız hansısa məmurun və ya nazirin yanlış hərəkətlərində deyil, sistemli pozuntuların və sistemli səhvlərin nəticəsidir.

Arayış: Azərbaycanda Alpinizm Federasiyası 1963-ci ildə yaradılıb.

Fairex Federasiyası (Air and extreme sports federation) 2005-ci ildə yaradılıb.

2016-cı ilin fevralında Alpinizm Federasiyasının hesabat-seçki konfransı keçirilib. Amma Ədliyyə Nazirliyi onun nəticələrini və Federasiyanın seçilmiş rəhbərliyini təsdiq etməyib.

Bunun əvəzinə, elə həmin ilin iyununda Ədliyyə Nazirliyi İdman Nazirliyi rəhbərliyinin fəal dəstəyi və iştirakı ilə Fairex üzvlərindən ibarət qrupu Alpinizm Federasiyasının rəhbərləri kimi təsdiq edib. -02B-