Venesiya Komissiyasının yanaşması Media haqqında qanunun ləğvini tələb edir

Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası Azərbaycandakı “Media haqqında” Qanun layihəsi barədə rəyini açıqlayıb. 4 ekspertin hazırladığı 22 səhifəlik rəy VK-nin 17-18 iyun-da keçirilmiş 131-ci plenar iclasında müzakirəyə çıxarılkıb və qəbul edilib. Komissiyasını qanun layihəsi ilə bağlı rəyində bildirilir:

“Belə qənaətə gəldik ki, Azərbaycanda müstəqil jurnalistika və media üçün onsuz da son dərəcə məhdud məkanın mövcudluğu kontekstində bu qanun daha da “çəkindirici effekt”ə malik olacaq. Bir çox müddəalar ifadə və media azadlığı ilə bağlı Azərbaycan standartlarına uyğun gəlmir və mediaya “ictimai nəzarətçi” rolunu səmərəli şəkildə həyata keçirməyə imkan vermir. Bu səbəblərdən, Qanun olduğu kimi tətbiq edilməməlidir. Qanun bütünlüklə ləğv edilməzsə, Venesiya Komissiyası təcili olaraq Azərbaycan hakimiyyətini aşağıdakıları həyata keçirməyə çağırır”, Venesiya Komissiyası “Media haqqında” qanunun ifadə azadlığına başlıca təhdid mənbəyi olan bir çox müddəalarının ləğvini istəyir. Həmin müddəalar əsasən, aşağıdakılardır:

- Qanunun 26-cı maddəsi - KİV-lərin yaradılması, xarici mülkiyyət və xaricdən maliyyələşməyə dair geniş məhdudiyyətlər ləğv edilsin;

- Media Resyestri ləğv edilməli və ya reyestrə daxil olmaq üçün tələb olunan həddən artıq şərtlər ləğv olunmalıdır;

- akreditasiya üçün nəzərdə tutulan şərtlər ləğv olunmalıdır;

- məzmunla bağlı qanundakı məhdudiyyətləri Avropa Konvensiyasının 10-cu maddəsinin presedentinə uyğunlaşdırmaq;

- jurnalsit qaynaqlarının qorunması ilə bağlı müddəaları dəyişdirmək;

- platforma yayımçıları üçün lisenziya tələbini ləğv etmək;

- çap və onlayn media məhsullarının nəşri, yayılması üçün səlahiyyətli orqanlara yalnız məlumatlandırma yetərli olmalıdır;

Venesiya Komissiyası Qanunun müəyyən etdiyi jurnalist anlayışının, gizli çəkilişlərin yayılmasının qəti qadağan edilməsinin qüsurlu olduğunu vurğulayıb. Qeyd edib ki, jurnalist anlayışı genişləndirilməli, gizli çəkilişlərə qadağalar ictimai maraqlar baxımından yol verilən olmalıdır. Rəydə teleradio sahəsində tənzimləyici qurumun formalaşdırılması modelinin yenidən işlənməsinin gərəkli olduğu vurğulanır.

Hüquqşünas, Media Qrupunun rəhbəri Xalid Ağəliyev Venesiya Komissiyasının rəyini ASTNA-ya şərh edib. 

* * *

Sual: Xalid bəy, Venesiya komissiyası Media haqqında qanunla bağlı rəyini açıqladı. Ümumi rəyi konkretləşdirsək, Venesiya komissiyası qanun haqqında nə deyir?

Cavab: Yeni “Media haqqında” qanun xeyli geniş sahənin tənzimlənməsini nəzərdə tutur. Bu qanun həm əvvəlki “KİV” haqqında, həm də Teleradio yayımı haqqında qanunları əvəz edir. Təəssüflər olsun ki, belə bir qanun layihəsi ötən ilin sonunda tələm-tələsik ortaya çıxdı və qəbul olundu. Layihə dekabrın 10-da  beynəlxalq qurumların yeni il tətilinə yollandığı günlərdə açıqlandı, qaçaqaç ictimai müzakirə görüntüsü yaradıldı və layihə olduğu kimi qəbul olundu. Amma bir qrup müstəqil jurnalist və media hüquqşünasları qanunun məzmunu ilə bağlı tənqidi rəyini dar macala rəğmən ortaya qoya bildi. Bu rəy yerli qurumlardan fərqli olaraq, əksər beynəlxalq qurumlarda diqqətlə qarşılanmışdı. Bunun ardınca fevralın 2-də AŞPA Monitorinq Komitəsinin rəhbəri Venesiya Komissiyasına müraciət edib tələb etdi ki, qanunun AŞ standartlarına uyğunluğunu yoxlasın və hüquqi rəy versin. Komissiyanın ümumi rəyi bundan ibarətdir ki, qanun Avropa Şurasının ölçülərinə qətiyyən uyğun deyil, qanun ləğv edilməlidir, edilməzsə, əksər maddələri dəyişdirilməlidir. Rəydə qanunun mürtəce məzmunlu bütün müddəaları ətraflı təhlil edilib. Jurnalist anlayışından tutmuş, media reyestrinə qədər, bütün bu məsələləri tənzimləyən müddəaların ləğvi istənilib. Məsələn, aydın vurğulanır ki, qanunda nəzərdə tutulduğu formada media reyestri yaradıla bilməz, bu müddəa ləğv edilməlidir. Vurğulanır ki, media, jurnalistlər özünütənzimləmə imkanlarına sahib olmalıdır, ancaq qanun bütün bu imkanları onlardan alır, Media Agentliyi adı altında nazirlik yaradılır və.s. Ümumilikdə, rəydə bizim üçün gözlənilməz heç nə yoxdur, əvvəldən də qanunun AŞ standartlarına uyğun olmadığı bəlli idi.

Sual: İndi bu nə deməkdir? İndi həmin qanun ləğv olunmalı və yenidən hazırlanmalıdır?

Cavab: Ən başlıcası onu qeyd etmək lazımdır ki, ifadə, media, məlumat azadlığı hüququ da daxil olmaqla hüquq və azadlıqlarımız Konstitusiyamızda təsbit olunub. Bu qanun Konstitusiyamızın müvafiq sahələrlə bağlı göstərişlərinə uyğun deyil. Konstitusiya ifadə, media azadlığına təminat verirsə, hansısa dövlət qurumu jurnalistlərin dairəsini cıza bilməməli, onları vahid vəsiqə qaydasına tabe etdirməməli, redaksiya azadlığına müdaxilə edə bilməməlidir. Media çox önəmli “ictimai nəzarətçi” rolunu daşıyır, qanunlar bu rolun daha effektiv yerinə yetirilməsinə yardımçı olmalıdır, medianın fəaliyyətlərinə məhdudiyyətlər yaratmamalıdır. “Media haqqında” qanunun timsalında bunları söyləmək olmur. Bu yanaşma qanunun ləğvini tələb edir. Mövzu AŞ-nin önəmli qurumunun rəyidirsə, məsələyə həm də Azərbaycanın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq razılaşmalar kontekstindən yanaşmalıyıq. Azərbaycan Avropa Şurasının üzvüdür. Biz könüllü və həvəsli olaraq, bu nüfuzlu quruma üzv olmuşuq. Üzvlük çətin, ağır yolun sonunda baş verib. Qurumun üzv olan ölkələrin arzuladıqları, razılaşdıqları ümumi qəbul olunmuş standartları var. Azərbaycan da üzv olarkən həmin standartları qəbul edib. Hazırkı rəy göstərir ki, konkret olaraq media qanunvericiliyi məsələsində həmin standartlar görməzdən gəlinib. Belə durumda beynəlxalq razılaşmalara hörmət qanunun ləğvini, ən azı ciddi dəyişdirilməsini tələb edir. 

Sual: Əgər qanun ləğv olunmazsa və ya üzərində yenidən iş getməzsə, yəni olduğu kimi saxlanılarsa, onda nə baş verəcək?

Cavab: Açığı, desək, gözləsək ki, Venesiya Komissiyasının rəyindən sonra dərhal qanun ləğv ediləcək, ictimai müzakirələr fonunda yenisi hazırlanacaq, bu, reallığımıza qətiyyən uyğun olmazdı. Bu, daha yaxşı, mütərəqqi ölkə quruculuğunun tələbi olsa da, təəssüflər olsun ki, bizim reallığımızdan bunu gözləmək çox çətindir. Güman etmirəm ki, hökumətimiz bu sahədə təcili hansısa addımlar atsın. Çünki, belə bir niyyət nəzərə çarpan deyil. Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi keçən il, “Media haqqında” qanun layihəsi parlamentdə açıqlanmazdan 8 gün əvvəl, dekabrın 2-də bir qətnamə qəbul etmişdi. Həmin qətnamədə yazılmışdı: “Media haqqında qanun layihəsinin hazırlanması haqda xəbərləri maraqla qeyd edirik və onun müddəalarının Avropa Konvensiyanın tələblərinə uyğun olmasını təmin etmək məqsədilə səlahiyyətli hakimiyyət orqanlarını Avropa Şurası ilə əməkdaşlıq etməyə dəvət edirik”. Hökumətin daha yaxşı, azad mediaya xidmət edən qanun qəbul etmək niyyəti olsaydı, qanunu həmin qətnamədən 1 həftə sonra tələm-tələsik qəbul etməz, onu elə həmin vaxt AŞ ekspertizasına təqdim edərdi. AŞ ekspertizasından keçməklə qanunların qəbulu ilə bağlı bizim yaxşı təcrübələrimiz var. “İnformasiya əldə edilməsi haqqında” qanun 2005-ci ildə belə ekspertizadan sonra qəbul olunmuşdu. İndi də əksər beynəlxalq qurumlar bu qanunu ümumilikdə Avropa məkanı üçün nümunəvi qanunlardan biri kimi səciyyələndirirlər. Media qanunu dəyişdirilməzsə, ən yaxşı halda hər dəfə beynəlxalq arenada pis nümunə kimi qarşımıza çıxacaq. Bundan başqa, AŞ ölçülərinə uyğun olmayan belə qanun həm də AŞ üzvü olan ölkənin öz öhdəliklərinə əməl etməməsi mənasına gəlir. Qanun dəyişdirilməzsə, bu, paralel olaraq, ifadə, media azadlığı ilə bağlı durumu daha da pisləşdirəcək, azad media öz rolunu oynamaq imkanlarını daha da itirəcək.

Sual: Jurnalistlər Venesiya Komissiyasının rəyini əsas götürüb, qanunun dəyişdirilməsi üçün və ya haqları pozulduqda məhkəməyə müraciət edə bilərlərmi?

Cavab: Hazırkı qlobal iqlimdə bu qanun gec-tez dəyişməlidir. İfadə, media azadlığı konstitusional hüquqdur, bu hüquq belə qanunla bir araya sığmır. Həm də Avropa Şurasının parçası olma gerçəyi var. Qanun azad jurnalistlərin hamısının öz haqlarından yararlanmasına maneələr yaradacaq. Bu problemlərin hamısı mübahisələndirilə, məhkəmələrə daşına bilər. Yalnız qanunun olması məhdudiyyətlərə haqq qazandıra bilmək gücündə deyil. Qanun həm də keyfiyyətli olmalıdır. Bu kontekstdə baş verən bütün mübahisələr daxili məhkəmələrdə ədalətli nəticəyə gətirib çıxarmazsa, Avropa Məhkəməsinə daşına bilər. AİHM-in yanaşması da Venesiya Komissiyasının ortaya qoyduğu rəylə eyni olacaq. Belə məhkəmə qərarlarının icrası da qanunun ləğv edilməsini zəruri edəcək.  

Sual: Sizin təklifləriniz nədir? Qanunda Venesiya komissiyasının nəzərdə tutduğu məsələlərdən başqa daha nələr dəyişdirilməlidir ki, ölkədə media sərbəst və azad fəaliyyət göstərsin?  

Cavab: Yaxşı qanunlar medianın azad və sərbəst fəaliyyət göstərə bildiyi mühitin şərtlərindən biridir, hamısı deyil. Media, ifadə azadlığı ilə əlaqəli yaxşı qanunlarımız da var, konstitusion normalar var. Jurnalistlərin təhlükəsiz peşə fəaliyyətlərini həyata keçirməsinə təminat verən qanunvericilik müddəaları da var. Media qanununu təcili dəyişib, daha yaxşısını qəbul etmək də olar. Ancaq onlar işlək olmalıdır. Sizin dediklərinizin reallaşması üçün biz 90-cı illərin sonlarına qayıtmalıyıq. Yaxşı, işlək qanunlarla yanaşı, hökumət medianı kontrol etməkdən əlini çəkməli, özünütənzimləmə qurumlarının formalaşmasına, oturuşmasına mane olmamalıdır.