Vurğun Əyyub: «Təhsildə köklü islahat olmayıb»

Keçmiş Tələbə Qəbulu Üzrə Dövlət Komissiyasının sədri olmuş Vurğun Əyyub “Amerikanın səsi”nə müsahibəsinə test üsulu ilə ali məktəblərə qəbul imtahanlarının yekunları və orta təhsilin ümumi durumundan danışıb.

Sual: Tələbə qəbulu üzrə test imtahanlarının builki nəticələrinə münasibətiniz necədir? Hansı fənlər üzrə təhsil göstəricisi inkişaf edib, hansı fənlər üzrə geriləmələr var?

Cavab: Bu sual ciddi araşdırma tələb edir. Belə bir araşdırmanı mən aparmamışam. Amma ilkin araşdımaların nəticələri ilə bir az tanışam. O araşdırmaların nəticələri göstərir ki, Azərbaycanda təhsil sistemində ciddi bir irəliləyiş yoxdur. Hansısa sahədə bir az irəliləyiş, hansısa sahədə bir az geriləmə məsələnin ümumi mahiyyətini ifadə etmir. Məsələnin ümumi məzmunu budur ki, Azərbaycanda orta təhsil, onun qarşısına qoyulan vəzifənin öhdəsindən gələ bilmir. Azərbaycanda orta məktəblər özünün bilik, savad, təhsil vermək funksiyasını itirib. Bu iş daha çox repetitorların əlinə keçib.   

Sual: Tələbə qəbulu zamanı korrupsiya və ya rüşvət hallarına rast gəlmək mümkündürmü?

Cavab: Əlbəttə, çünki bu mexanizmi idarə edən insanlardır. Amma test sisteminin varlığı şəraitində bu halları aradan qaldırmaq mümkündür və yaxud minimuma endirmək mümkündür. Çünki sistemin özü mahiyyətcə belədir ki, orada yalnız bir qrup adama nəzarət etmək lazım gəlir. Belə bir nəzarəti təşkil etmək də asandır. Amma ənənəvi qaydada keçirilən qəbul imtahanlarında isə (bu imtahanlar sovetlər dövründə keçirilirdi) nəzarət etmək demək olar ki, qeyri-mümkün idi. Çünki böyük bir müəllimlər ordusu və yaxud  imtahan götürənlər ordusu bu işə çox uzun zaman ərzində qoşulurdu. Bu sistem (test sistemi) elədir ki, həm texnologiyanın köməyi, həm bu prosesə nəzarət edəcək adamların sayının az olması imkan verir ki, onun (rüşvət və korrupsiyanın) qarşısını almaq mümkün olsun. 

Sual: Ölkədə təhsilin ümumi səviyyəsi necədir? Demokratik əsaslara dayaqlanan təhsil sistemi bərqərar olubmu?

Cavab: Əslində deyim ki, Azərbaycanda təhsil sisteminin çox aşağı səviyyədə olması heç kəsdə şübhə  doğurmur. Bunu bütün ekspertlər, təhsil işçilərinin özləri də vurğulayırlar. Sadəcə olaraq təhsilə cavabdeh olan dövlət qurumları bunu inkar etməklə məşğuldur. Amma reallıq gözümüzün qarşısındadır. İş ona gətirib çıxarır ki, təhsilə bağlı olan müxtəlif qurumlar bir-biri ilə söz atışması ilə məşğuldur. Təhsilin səviyyəsi geri gedir. Mən çox sadə bir misal deyim. Hətta özünü test sisteminin ideya babası elan etmiş şəxslər, bir çox təhsil ekspertləri var ki, təhsildəki bu geriləmənin səbəbini qəbul imtahanlarında və test sistemində görürlər. Unudurlar ki, test sistemi bilik verən bir sistem deyil. O qazanılmış biliklərin ölçülməsi, dəyərləndirilməsi və yerləşdirilməsi sistemidir. Mən, ümüumiyyətlə, inkar etmək istəmirəm ki, test sistemi təhsilə hansısa mənada təsir göstərmir. Əlbəttə, təsir göstərir. Amma təhsildəki bütün qüsurları götürüb tələbə qəbulu sisteminin üzərinə qoymaq məsuliyyətdən qaçmaq və yaxud prosesi bilməməkdən irəli gəlir. Son 25 ildə tələbə qəbulunda baş verən islahatdan başqa Azərbaycan təhsilində köklü bir islahat görülməyib. Yaxud islahat kimi təqdim olunan məsələlər əslində təhsil sistemində köklü islahata gətirib çıxarmayıb. Bəlkə də mənfi nəticələr verib. 

Sual: Təhsildə islahatlar nəticələr veribmi? Təhsilin hansı səviyyələrində islahatlara daha çox ehtiyac var?

Cavab: Təhsil sistemi bir mexanizmdir. Onu ayrı-ayrılıqda götürmək mümkün deyil. Ümumiyyətlə, təhsil Azərbaycan cəmiyyətindən ayrı bir sahə deyil, ayrıca götürülmüş bir ada deyil. Bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyətində və idarəetmədə islahatlar getmədiyi üçün təhsil sistemində islahat adına atılan addımlar da müsbət nəticə  vermir. Təhsildə  köklü islahatlar lazımdır. O islahatlar müxtəlif istiqamətdə olmalıdır. İstər idarəetmədə, istər təhsil siyasətində, istər təhsilin məzmununda, dərsliklərin hazırlanmasında... Diqqəti çox sadəcə  bir məsələyə yönəldim. Nə qədər ki orta təhsil icra hakimiyyətlərinin asılılığından xilas edilməyib, nə qədər ki məktəb direktoru, maarif (yerli təhsil şöbələri nəzərdə tutulur-red.) şöbələri icra hakimiyyətlərinin əmri ilə durub-oturacaq, nə qədər ki orta məktəbin müəllimlərini və yaxud məktəb rəhbərliyini seçki prosesinə cəlb edib, onları saxtakarlıqda iştirak etməyə məcbur edəcəklər Azərbaycanda təhsil sahəsində hər hansı irəliləyişdən danışmaq mümkün olmayacaq.     

Sual: Təhsildə köklü dəyişikliklər üçün daha nə edilməlidir? Əsasən hansı istiqamətlər üzrə addımlar atılmalıdır?

Cavab: Mən sadaladım, bir daha deyim. Təhslinin idarəedilməsində köklü dəyişiklik etmək lazımdır. Təhsil sistemini siyasətdən tamamilə kənar tutmaq lazımdır. Dərsliklərin məzmununa və nəşrinə diqqət yetirmək lazımdır. Azərbaycan dərslikləri ilə bağlı Xəzər Universitetində bir layihə də həyata keçirmişik. Azərbaycanda dərsliklə məşğul olan insanlara nə deyirsənsə, deyirlər biz bunları bilirik. Amma işə gələndə, dərslik ortaya çıxanda, dərsliyi qiymətləndirəndə görürük ki, xeyli qüsurlara yol verilir. İkincisi, orta təhsilin məzmununda dəyişiklik etmək lazımdır. Orta məktəb şagirdlərini gərəksiz nəzəri biliklərlə yükləməyə heç bir lüzum yoxdur. Orta məktəb təhsili daha çox praktik istiqamətdə olmalıdır. Cəmiyyət üçün yararlı insanlar yetişdirməyi nəzərdə tutmalıdır. Orta təhsilin qarşısına yalnız bircə vəzifə qoyulsun ki, sən ancaq ali məktəbdə oxuyacaq şagird yetişdirməlisən! Bu, absurddur və yanlış yoldur.  

Sual: Təhsilin maliyyələşdirilməsi ilə bağlı nə deyə  bilərsiniz?

Cavab: Azərbaycanda təhsilin maliyyələşdirilməsi elə də yüksək deyil. Bunun üçün dünya dövlətlərindəki rəqəmləri müqayisə etmək kifayət edir. Hamının  gördüyü çox sadə  bir məsələyə diqqət yetirək. Azərbaycanda müəllimlərə verilən maaşla o müəllimlərdən yüksək səviyyəli tədris, tərbiyə, təlim işləri tələb etmək mümkün deyil. Savadlı müəllimlər əslində orta məktəbdəki fəaliyyətini bir kənara qoyub repetitorluqla məşğul olur. Repetitorluqla məşğul olan vicdanlı müəllimlərin böyük əksəriyyətinin əsəbləri artıq sıradan çıxıb. Çünki o qədər ağır bir zəhmət hesabına abuturyentləri hazırlayır. Bu mənada Azərbaycanda təhsilə ayrılan vəsait heç də kifayət deyil.