Göy qurşağılı Xəzər: ölümcül gözəlliyin səbəbləri

Quş uçuşu yüksəkliyindən - hava gəmisində olarkən və ya kvadrakopterin videokamerası vasitəsilə Bakı buxtasına baxarkən suyun səthində dənizə atılan neft tərkibli tullantılardan ibarət böyük göy qurşağı təbəqəsi aydın görünür. Bunlar dənizə atılan neft şlamlarının izləridir - istifadə üçün yararsız olan neft sənayesi məhsullarıdır ki, onlar platformadan vaxtında daşınmır, platformalarda yer çatışmazlığı səbəbindən neftçilər onları dənizə atırlar.

Xəzərin çirklənməsinin ikinci səbəbi neft tərkibli mayelərin gəmilərdən dənizə qanunsuz axıdılmasıdır. Su nəqliyyatı Xəzərin  dəniz akvatoriyasının çirklənmə mənbəyidir, çünki onun istismarı zamanı yanacaq və tərkibində neft, neft məhsulları və sintetik səthi- aktiv maddələr olan yuma sularının dənizə sızması mümkündür,- qazaxıstanlı alim L. K. Berkeliyeva elmi əsərində yazır.

https://www.caspinfo.org/ru/library/books/book_004/08.shtml

Xəzər dənizinə tökülən çirkləndirici maddələr dəniz ekosisteminin bütün elementlərilə qarşılıqlı əlaqədə olur, ekosistemin strukturunu deformasiya edir və onun fəaliyyətini pozur, suyun mutagenliyini artırır. Bu prosesin nəticəsi, məsələn, Xəzər nərə balıqlarının xəstəliyi, məhz əzələlərin təbəqələşməsi və 90-cı illərdə kütləvi xarakter aldığı kimi kürü qabığının zəifləməsidir. Bu xəstəliyin səbəbi balıqların orqanizmində pestisidlərin, ağır metalların toplanması prosesidir (kumulyativ toksikoz). Dənizə tökülən neft məhsulları kürünün keyfiyyətinə, sürfə, gənc balığa mənfi təsir göstərir və yem bazasını məhv edir. Yalnız 1 ton neft dəniz səthinin 12 km2-ə qədərini əhatə edə bilər. Dənizlərin və okeanların su səthindəki neft plyonkaları atmosfer və su hövzəsi arasında enerji, istilik, nəm və qaz mübadiləsini poza bilər; fiziki-kimyəvi prosesləri dəyişdirir: suyun səth qatının temperaturu yüksəlir, qaz mübadiləsi pisləşir, balıq ya gedir, ya da ölür, ancaq dibə çökmüş neft də uzun müddət bütün canlılara zərər verir. Neft çirklənməsi dənizin bioloji tarazlığına ciddi zərbə vurur: ləkə günəş şüalarını buraxmır, suda oksigenin yenilənməsini ləngidir və bioloji məhsuldarlığı azaldır. Çox vaxt neftin zəhərli komponentləri balıqların, dəniz quşlarının ölümünə səbəb olur və dəniz heyvanları ətinin dad keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir, - qazaxıstanlı alim hesab edir.

Azərbaycan gəmiləri digər Xəzər ölkələrindən olan gəmilərlə yanaşı, Xəzərin ekosisteminin məhvinə öz zərərli töhfəsini verirlər. Azərbaycan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq İdarəsinin əməkdaşları hər il gəmilərdə monitorinqlər aparırlar. 2020-ci il üçün hesabatda bildirilir ki, BUE Caspian LTD şirkətinin təmizləyici qurğularına baxış zamanı məlum olub ki, Caspian Challenger, Caspian Voyager və Endeavour gəmilərində təmizləyici qurğular sıradan çıxıb və çirkab suları təmizlənmədən dənizə axıdılır. Çirkab sularında zərərli maddələrin miqdarı normadan yüksəkdir. BUE Caspian LTD şirkətinə xəbərdarlıq edilib ki, çirkab sularının Xəzər dənizinə axıdılmasının dayandırılması üçün ən qısa zamanda ciddi tədbirlər görməlidir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi sonrakı illərdə gəmilərdə aparılan yoxlamalar barədə məlumat vermir. Turan-nın Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin mətbuat xidmətinə sorğusu cavabsız qalıb.

Neftçilərin Hüquqlarını Müdafiə Təşkilatının sədri Mirvari Qəhrəmanlı öz ictimai təşkilatının (nhmt-az.org) hesabatını Turan-a göndərib. Hesabatda dəniz neftçilərinin çəkdikləri çoxsaylı fotoşəkillər təsvir edilib. Fotolarda dənizdəki neft hasilatı obyektlərinin ətrafına və yaxınlığına çirkli neft tərkibli tullantıların töküldüyü görünür. Təşkilatın hesabatında Xəzərdə fəaliyyət göstərən bütün sənaye obyektlərindən dənizə sənaye tullantılarının atılmasına dair illik və çoxsaylı faktlar barədə bildirilir. Çirkab suları üçün anbarlar dolduğunda və ya nasaz olduqda, çirklənmiş sular dənizə axıdılır, - neftçilər bildirirlər və dediklərilə bağlı fotoları sosial şəbəkələrdə yerləşdirirlər.

Neftçilərin Hüquqlarını Müdafiə Təşkilatının Xəzəri çirkləndirən gəmilərlə bağlı ayrıca statistikası yoxdur.

M.Qəhrəmanlının hesabatında "Ekologiya aləmi" QHT-nin sədri Sevil Yuzbaşovanın adı çəkilir. O hesab edir ki, hasilat müəssisələri suyun, torpağın və havanın çirklənməsi hallarını gizlədirlər, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin tətbiq etdiyi cərimələr isə ətraf mühitin mühafizəsi problemini həll etmir.

Ətraf mühiti çirkləndirənləri cəzalandırmaq üçün Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin başqa əməli vasitələri yoxdur. Təkcə cərimələrlə də təbiətə dəyən ziyanı bərpa etmək mümkün deyil, Yüzbaşova deyib.

Gəmilərin çirklənmə ilə bağlı vurduqları ziyan dövlət səviyyəsində etiraf edilir. 2023-cü ilin fevralında Azərbaycan və Qazaxıstanın məsul nümayəndələri Xəzər dənizinin gəmilər tərəfindən  çirklənməsini azaltmaq üçün tədbirlər görməyə razılaşıblar.

2003-cü ilin noyabrında Tehranda beş Xəzəryanı dövlət “Xəzər dənizinin dəniz ətraf  mühitinin mühafizəsi haqqında” Çərçivə Konvensiyasını imzalayıb. Konvensiya Azərbaycanda ratifikasiya edilib.