Azərbaycanın dövlət büdcəsi 5 il ərzində, demək olar ki, üçdə bir artıb. Vəsaitlər necə bölüşdürülür?

Dekabrın 5-də Azərbaycanın Milli Məclisi 2024-cü il dövlət büdcəsinin layihəsini ÜDM-in 2,2%-i səviyyəsində kəsir ilə təsdiqləyib. Gəlirlər 34 milyard 173 milyon manat (neftin qiyməti 60 dollar/barel) və xərclər 36 milyard 763 milyon manat səviyyəsində qiymətləndirilib.

ASTNA-nın son 5 ildə dövlət büdcələrinin monitorinqi göstərib ki, 2024-cü ildə ölkə COVID-2019-dan əvvəlki dövrlə müqayisədə real qiymətlərlə, demək olar ki, 10 milyard manat çox gəlir əldə etməyi və xərcləməyi gözləyir ki, bu da karbohidrogenlərin bahalaşması, eləcə də yükdaşıma və tikinti sektorunun sürətli inkişafı ilə bağlı ola bilər.

Azərbaycanın dövlət büdcəsi neft gəlirlərinə yönəlməkdə davam edir, lakin artıq onları təməl daşları sırasına yüksəltmir, çünki 2024-cü ildə neft hasilatı 2019-cu ildəki 37,5 milyon tona qarşı 29,5 milyon ton səviyyəsində gözlənilir.

“Bunun səbəbi ölkənin əsas yataqlar blokunda - 2019-cu ildə 26 milyon ton neft hasil edən “Azəri-Çıraq-Günəşli”də (AÇG) hasilatın azalmasıdır. Yataqlar bloku  2023-cü ildə, hətta 2024-cü ildə 8 milyon ton az (2023-cü ildə Azərbaycan 30,5 milyon ton neft hasil etməyə ümid edir ki, bunun da təxminən 18 milyon tonu AÇG-dəndir) neft verəcək.

Dünya bazarında neftin yüksək qiymətləri vəziyyətə kömək etmir (bu il “Azeri Light”ın orta qiyməti 2019-cu ildəki $67-70-a qarşı 80-85 dollar/barel ola bilər).

Əgər 2019-cu ildə dövlət neft fondundan dövlət büdcəsinin mədaxil hissəsinə transfert 47 faizdən çox (11,4 milyard manat) təşkil edibsə, 24-cü ilin büdcəsində qeyd edilir ki, ARDNF dövlət büdcəsinə 12,78 milyard manat və ya dövlət büdcəsinin mədaxil maddəsinin 37%-dən bir qədər çox vəsait köçürməli olacaq.

Son 5 ildə yerli istehsal və idxal olunan məhsulların vergitutma bazası artıb ki, bu da neft gəlirlərinin azalmasının qarşılanmasına kömək edəcək.

Dövlət xərclərinə gəlincə, müdafiə və milli təhlükəsizlik xərclərinin iki dəfədən çox artaraq 2019-cu ildəki 3,04 milyard manatdan 2024-cü ildə 6,42 milyard manata yüksəlməsi diqqət çəkir.

2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsində qələbəyə və 80-90-cı illərdə Ermənistanın zəbt etdiyi, demək olar ki, bütün Azərbaycan torpaqlarının geri qaytarılmasına baxmayaraq, hələ də Sülh Müqaviləsi imzalanmayıb.

24-cü ilin dövlət büdcəsinin xərclərində müdafiə xərcləri 17,7 faizdir, 2019-cu ildə isə o, bütün xərclərin 13 faizə yaxınını təşkil edib.

Əgər 2019-cu ildə müdafiə xərcləri, məsələn, təhsilə ayrılan məbləğdən cəmi 400-500 milyon manat çox idisə, 2024-cü ildə fərq 2 milyard manata yaxın olacaq (gələn il təhsilə 4,5 milyard manat ayrılması nəzərdə tutulur).

2024-cü ildə sosial müdafiəyə 4,5 milyard manat vəsaitin ayrılması nəzərdə tutulur.

24-cü ilin dövlət büdcəsində Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda yenidənqurma və tikinti layihələrinin maliyyələşdirilməsi xərcləri 4 milyard manat səviyyəsində nəzərdə tutulub və 5 il əvvəl mövcud olmayan bu əlavə xərclər, təbii ki, hökumətdən əlavə gəlirlərin axtarılmasını tələb edir.

Hökumət xarici kreditlərin həcmini artırmaq istəmir və ölkə daxilində gəlir axtarmağa üstünlük verir.

Buna qaz, neft-kimya məhsullarının, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının və ixracının artırılması, müxtəlif yerli qiymətli kağızların buraxılması, mədən və nəqliyyat sektorunda fəaliyyət göstərən dövlət şirkətlərindən dividendlərin toplanması ilə nail olmaq olar.

İqtisadiyyatın sabitləşməsi və şaxələndirilməsi yolu ilə hərəkət edən hökumət 2024-cü ildən inflyasiyanın cilovlanacağını gözləyir, 2023-cü ilin sonunda o, 9,5-10% ola bilər, 2019-cu ildə 2,6% idi. 2024-cü il üçün inflyasiya proqnozları 5%-dən bir qədər yuxarıdır.

Azərbaycanın iqtisadi inkişafla bağlı nikbinliyi də toplanmış valyuta ehtiyatlarına əsaslanır.

Belə ki, dekabrın 5-də Milli Məclisdə Baş nazir Əli Əsədov bildirib ki, Azərbaycanın strateji valyuta ehtiyatları ilin əvvəlində 59 milyard dollar olduğu halda, hazırda 68,3 milyard dollar (rekord səviyyə) təşkil edir.

Təbii ki, valyuta ehtiyatlarının əsas hissəsi beynəlxalq neft-qaz müqavilələrinin icrası hesabına formalaşır və hökumət 2024-cü ildə neft və qazın xaricə ticarətinin (barreli 60 dollardan) ölkəyə 18 dollardan çox qazanc gətirəcəyini gözləyir (proqnoz tədiyyə balansı metodologiyasından istifadə edilməklə hazırlanıb), digər sektorlardan ixrac isə təxminən 3,75 milyard dollar verə bilər.

Bununla belə, qeyri-neft sektorunun ÜDM-də payı ildən-ilə durmadan artır və 2024-cü ildə proqnozlaşdırılan real rəqəmlərdə 118 milyard manatlıq ümumi ÜDM-də 84 milyard manat səviyyəsində gözlənilir.

24-cü ilin dövlət büdcəsinin mədaxil maddəsinə gəlincə, əslində onun yarısı neft-qaz sektorundan, yarısı ümumilikdə digər sektorlardan gözlənilir.

2024-cü ildə Azərbaycanın dövlət büdcəsinin kəsiri 2 milyard 590 milyon manat və ya ÜDM-in 2,2%-i səviyyəsində proqnozlaşdırılır.

2019-cu ilin dövlət büdcəsi tərtib edilərkən də təxminən eyni rəqəm proqnozlaşdırılırdı, amma reallıqda hökumət gəlirlərin azalması ilə bağlı xərcləri də azaltdı və 2019-cu ilin dövlət büdcəsinin kəsiri 1%-dən az olub.

2024-cü ildə ölkənin əsas maliyyə sənədinin necə tənzimlənəcəyini zaman göstərəcək.