Pandemiya, yoxsa neft

Son zamanlar Azərbaycan iqtisadiyyatında azalma göstəriciləri neftdən daha çox pandemiyadan asılıdır. Koronavirus pandemiyasının ixrac yönümlü Çin iqtisadiyyatını (dünya ÜDM-də payı 20%), sonra qalan qeyri-neft iqtisadiyyatları, sonra da sıralarında Azərbaycanın da olduğu (enerji ixracatının 80% -dən çoxu) xammal əlavələrini domino prinsipi ilə çökdürdüyü bir şəraitdə Azərbaycan rəsmiləri vəziyyətini belə şərh edir.

 “Əlbəttə, koronavirus pandemiyası səbəbiylə işgüzar fəaliyyət azalıb. Dünyada neftin qiymətlərinin dəyişməsi və OPEK + qarşısında öhdəliklər də bizə təsir edir. Şübhəsiz ki, Azərbaycanın ÜDM-i, eləcə də dövlət büdcəsinin gəlirləri və xərcləri azalacaq, lakin biz bu məsələlərlə bağlı proqnoz verməkdə tələsmirik”, - deyə iyunun 3-də maliyyə naziri Şərifov bildirib.

Diqqət edin, böhran və iqtisadiyyat arasındakı səbəb-nəticə əlaqəsində birinci yerdə koronavirusdur, sonra dünyada neft qiymətlərindəki dalğalanmalar gəlir. Nazir bunu elə deyir, sanki bundan əvvəl dalğalanma olmayıb.

Əslində, neftin qiymətinin ilin ilk aylarında iki dəfədən çox azalmasının iqtisadiyyatın kəskin pisləşməsinə səbəb olduğunu söyləmək daha doğru idi. Bu ilin beş ayının nəticələrinə görə, Azərbaycan neftinin orta ixrac qiyməti bir barrel üçün təqribən 36 dollar təşkil edib. İndi neftin orta ixrac qiyməti 40 dollara çatmır,  amma Azərbaycanın cari il üçün dövlət büdcəsi tərtib edildikdə o, 55 dollar / barrel götürülüb.

Şərifov bu il ÜDM-in əvvəlcədən proqnozlaşdırıldığı kimi 3% artım göstərəcəyinə şübhə edir və 2020-ci ilin 4 ayının nəticələrinin - ÜDM-in artım tempinin 0,2%-ə çatacağını yeni bir oriyentir kimi göstərir.

2019-cu ilin sonunda təsdiq edilmiş “Azərbaycanın 2020-ci il dövlət büdcəsi haqqında” qanuna əsasən, büdcənin gəlirləri 24,13 milyard manat, xərcləri 26,9 milyard manat gözlənilir.

Prezident İlham Əliyev bıyan edib ki, bir neçə sahədə büdcə xərclərini azaltmaq lazımdır. Lakin nədən söhbət getdiyi hələ aydın deyil. Maliyyə Nazirliyində qeyri-müəyyənlik var.

İyun ayının əvvəlində hökumətdə və parlamentdə aparılan müzakirələr nəticəsində bəlli oldu ki, ARDNF-dən dövlət büdcəsinə 11.35 milyard manat transfert məsələsinə yenidən baxılmayacaq.

Mayın 1-i üçün valyuta ehtiyatları (ARDNF-nin aktivləri, dövlət əmanətləri və AMB-nin valyuta ehtiyatları daxil olmaqla) 47 milyard dolları ötüb, 54 aylıq idxalı əhatə etməyi təmin edə bilər və ÜDM-in 100%-ə yaxındır.

Belə bir siyasət sonradan neft gəlirlərinin azalması fonunda Neft Fondunun ehtiyatlarının azalmasına səbəb olacaq. Aprel ayında cəmi 300 milyon mədaxil olub. Bu rəqəm artacaq, ancaq 2019-cu ilin səviyyəsinə qayıtmaq çətindir. Bundan əlavə, qeyri-neft sektoru tamamilə çaşqın vəziyyətə düşüb və qeyri-neft itkilərindən büdcədə yaranan boşluq neft dolları ilə düzəldilməlidir.

Hökumət sifətini qorumağa çalışır, neft gəlirlərinin azalması onun makiyajını yuyub.

"Ölkə iqtisadiyyatının kifayət qədər maliyyə immuniteti və təhlükəsizlik yastığı var", - deyə Əli Əsədov martın 12-də hökumətin iclasında bildirib.

"Ehtiyatların həcmi bizə mal və xidmətləri 3 il fasiləsiz maliyyələşdirməyə imkan verir", deyə eyni iclasda iqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov bildirib və qeyd edib ki, "bu illər ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatının neft qiymətlərindən asılılığı əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Valyuta məzənnəsi ilə bağlı təzyiq daha çox psixoloji idi. Heç bir dəyişiklik edilməsə belə, ehtiyatlarımız 20 il ərzində dayanıqlı fəaliyyətimizi davam etdirməyə kömək edəcək”.

“Neftin qiyməti yüksək olanda strateji valyuta ehtiyatları artırıldı... Bu, belə vəziyyətlərdə bizə əks təsir üçün vasitə və alətlər əldə etmək imkanı verir”, - deyə baş bankır əmin edib.

Bununla yanaşı, o, bütün bu sarsıntıların Azərbaycandakı iqtisadi proseslərdən deyil, xaricdən gəldiyini qeyd edib.

Bir neçə misal hökumət üzvlərinin strateji düşüncə səviyyələrini ortaya qoyur. Ancaq hər halda, bunu sezmədən neftdən gizli şəkildə istifadə edirlər və bununla da qeyri-rəsmi şəkildə iqtisadi siyasətin neftdən asılılığını təlaşla etiraf edirlər. 

Sistemyaradıcı müəssisələrin xarici kapitalın iştirakı ilə özəlləşdirilməsi kimi müxtəlif güzəştlər müqabilində beynəlxalq təşkilatlara kredit üçün müraciətlər də gizlin təlaşa dəlalət edir.

Bir qədər əvvəl birinci şəxslər səviyyəsində Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, eləcə də Asiya İnkişaf Bankı ilə kreditlər üzrə danışıqlar başlayıb.

İqtisadçı Rövşən Ağayev hökumətin dövlət müəssisələrini ticarətləşdirmək planlarını şərh edərkən qeyd edib ki, hökumət hər dəfə böhran baş verən zaman bu məsələyə baxmağa başlayır.

İndi də ASTNA analitik xidmətimizin 7 yanvar 2020-ci ildə, qlobal koronavirus böhranı və neftin qiymətinin düşməsindən əvvəl oxucu kütləsinə təqdim olunan proqnozuna keçək.

Amerikanın Rutgers Universitetinin (Rutgers University) professoru Qubad İbadoğlu "2020-ci ildən iqtisadi gözləntilər" məqaləsində Azərbaycanda baş verən böhranı əminliklə və aydın şəkildə proqnozlaşdırır, bu da böhranın qeyri-pandemik və hətta qeyri-enerji xarakterli olduğunu göstərir.

Düşünürük, ölkənin düşdüyü vəziyyəti daha obyektiv şəkildə dərk etmək üçün bu uzaqgörən məqaləni oxumaq vacibdir.

Heç bir halda buna sevinmirik. Biz sadəcə olaraq bunu yüksək kabinetlərdə oturan və dünyaya virtual gözlərlə baxanlarla eşitdirmək istəyirik.

2020-ci ildən iqtisadi gözləntilər

Qubad İbadoğlu

2020-ci il Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün asan olmayacaq. İl ərzində ən çox  çətinik  büdcə gəlirlərinin formalaşması və xərclərinin tənzimlənməsi sahəsində gözlənilir.  Çünki, 2019-cu ildə tətbiq edilən vergi güzəştləri, minimum əmək haqqı və pensiyaların artımı, dövlət qulluğunda və büdcə sferasında, hüquq mühafizə orqanlarında, məhkəmə hakimiyyətində məvaciblərin 20-40 faiz arasında artımı, xarici valyutada istehlak kreditinin kompensasiyası fiscal xərcləri ÜDM-in təxminən 3 faizi səviyyəsində artırıb və bu mənbələrdən 2020-ci ildə gözlənilən fiscal artım ÜDM-in 5 faizindən az olmayacaq.

Dövlət maliyyəsinə gəlincə, bu il neft hasilatında proqnozlaşdırılan enişdən və gözlənilən qiymət ucuzlaşmasından yaranan  valyuta itkilər  qaz hasilatının artımından əldə edilən gəlirlər hesabına kompensasiya oluna  bilməyəcək.  Neft Fondunun təsdiq olunmuş büdcəsinə[1] uyğun olaraq 2020-ci il büdcəsinin gəlirləri 12, 384 milyon  manat, xərcləri isə 11,589 milyon  manat məbləğində təşkil etməsi nəzərdə tutulur ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə gəlirlərin 20 faiz, xərclərin isə 0,6 faiz azalacağını göstərir . 2020-ci il üçün  Odur ki, bütövlükdə resurs gəlirləri azalacaq. Onun azalmasından yaranan itkilərin kompensasiyası qeyri-neft sektorunun inkişaf səviyyəsindən asılı olacaq. Bütün bu dəyişikliklər il ərzində iqtisadi artım tempinə də təsirsiz ötüşməyəcək. İqtisadiyyat Nazirliyi 2020-ci ildə ölkədə Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) həcminin real ifadədə 3,0 faiz artaraq 83,3 milyard manata, o cümlədən qeyri-neft ÜDM-in həcminin isə real olaraq 3,8 faiz artaraq 54,6 milyard manata çatacağı proqnozlaşdırılır. İqtisadiyyat Nazirliyi həmçinin bildirir ki,  2021-ci ildə qaz emalının kəskin artması nəticəsində neft sektorunun artımında əhəmiyyətli sıçrayış proqnozlaşdırıldığından gələn il ÜDM-in artımı 3,7 faiz gözlənilir.  Lakin, beynəlxalq təşkilatlar Azərbaycan hökümətinin proqnozlaşdırdığı iqtisadi artım tempinin aşağı olacağını elan ediblər və İqtisadiyyat Nazirliyinin nikbin proqnozlarını bölüşmürlər.  Belə ki, Asiya İnkişaf Bankı[2] və Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı[3] Azərbaycanda cari ildə ÜDM-in real artım tempinin  2,4 faiz olacağını proqnoz ediblər.  Dünya Bankı ötən ilin oktyabr ayında dərc etdiyi Avropa və Mərkəzi Asiya  yeniləşmiş hesabatında[4] Azərbaycanda ÜDM-in artımını 2020-ci ildə 2,3 faiz (iyun proqnozları ilə müqayisədə 1,2 faiz az), 2021-ci ildə isə 2,1 faiz (iyun proqnozları ilə müqayisədə 1,6 faiz az) proqnozlaşdırıb.

Dünya Bankının cari və gələn il üçün  Azərbaycanda gözlənilən artım tempində son dəyişikliklərindən sonra artım tempində əhmiyyətli yavaşıma ( 2020-ci ildə 1,2 faiz, 2021-ci ildə 1,6 faiz) milli iqtisadiyyatın perspektivlərində narahatlıqdan qaynaqlanır. Artım tempinin azalmasının bir çox səbəbləri mövcuddur. Ölkədə biznes mühitinin yaxşılaşdırılması sahəsində təşəbbüslər və dövlət dəstəyi iqtisadi azadlıqların və müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin təminatı ilə müşahidə edilmədiyindən effekt vermir.  Struktur islahatlarının ləngiməsi, sağlam rəqabət  imkanlarının dövlətin dəstəklədiyi təbii inhisarlar və  siyasi elitanın himayə etdiyi özəl bölmə vasitəsilə sıradan çıxarılması qeyri-neft sektorunun inkişaf perspektivlərini tutqun göstərir.  Bununla yanaşı, qeyri-neft sektorunun idxalı əvəz edə bilməməsindən idxal mallarına tələbat getdikcə artdığından maliyyə hesablarının profisiti getdikcə  azalır. Belə ki,  maliyyə hesabların profisitinin ÜDM-də payı  2028-ci ildəki 5,9 faizdən 2021-ci ildə 4,4 faizə qədər enməsi gözlənilir.  Bundan əlavə, yaxın illərdə  qeyri-neft fiskal  balansı da  genişlənəcəkdir.

Cari ildə qaz hasilatının  sürətli artımın davam etməsi Azərbaycanın karbohidrogenlərdən asılılığını artırır, milli iqtisadiyyatın idarəçiliyində  xarici çokların təsirini yüksəldir, riskləri çoxaldır. Yaxın Şərqdəki gərginlikdən qaynaqlanan qeyri-müəyyənliklər,  İran-ABŞ münasibətlərinin müharibə həddinə çatması,  regionda  və qlobal iqtisadi artımda gözlənilən yavaşıma  Azərbaycan ixracına tələbi də azalda bilər. Bundan əlavə, son zamanlarda neft qiymətlərində spekulyativ və qeyri-iqtisadi amillərin təsiri  altında müşahidə olunan  dəyişkənlik maliyyə həsaslığını artırır, resursların strateji bölgüsü, dövlət sərmayələrinin planlaşdırılmasını çətinləşdirir.

Cari ildə milli valyutanın yenidən devalvasiya ehtimalı olmasa da tam üzən məzənnə rejiminə keçidin ləngiməsi  manata olan etimadın bərpasını ləngidir.  Bu isə maliyyə-bank sektoru ilə real iqtisadiyyat arasında  əlaqələrin qarşılıqlı səmərəliliyinə mənfi təsir göstir. İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin[5] "Milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi"nin 2017-ci il üzrə monitorinq və qiymətləndirmə nəticələrinə əsasən tərtib etdiyi hesabatında 2020-ci ildən Azərbaycanda tam üzən məzənnə rejimi tətbiq nəzərdə tutulsa da Mərkəzi Bank və valyuta bazarı bu ilə hazır görsənmir. Çünki, idxalın son illər artması fonunda ixrac göstəriciləri də pisləşir.

Digər tərəfdən də  gizli iqtisadiyyatın leqallaşdırılmaması, inhisarçılıq və korrupsiya ilə mübarizənin zəifləməsi səbəbindən az da olsa artan gəlirlər aztəminatlı əhalinin arasında bərabər paylaşmaması, iş yerlərinin bağlanması tempinin yüksəlməsi, vakansiyaların azalması, bahalaşan ərzaq qiymətləri, eləcə də artan endemik xəstəliklər 2020-ci ildə əhalini ya  yoxulluğun içərisinə salır, ya da miqrasiyanı stimullaşdırır. Bütün bunlar isə yaxın illərdə  makro iqtsiadi sabitliyin təminatında çətinlikləri artıracaq.   Bunu Economist Intelligence Unitin qiymətləndirmələriə görə[6], yaxın 5 ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas göstəriciləri əsasında tərtib olunmuş cədvəl məlumatlarından da görmək olar.

Cədvəl 1. Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas göstəriciləri (2018-2024-ci illər)

Source: Economist Intelligence Unit

a Actual. b Economist Intelligence Unit forecasts.

[1] https://oilfund.az/report-and-statistics/budget-information/41

[2] https://www.adb.org/countries/azerbaijan/economy

[3] https://www.ebrd.com/where-we-are/azerbaijan/overview.html

[4] https://www.worldbank.org/en/region/eca/publication/europe-and-central-asia-economic-update

[5] http://ereforms.org/

[6] https://store.eiu.com/product/country-report/Azerbaijan?zid=storeemail&utm_source=mthlystorepromo&utm_medium=email&utm_name=storeemailnov19&utm_term=country_