Türk vizionu

Nazarbayev, türkdilli ictimaiyyətin uzunmüddətli məqsədlərini və onlara nail olma yollarını əks etdirəcək "Türk baxışı - 2040" proqramını işləyib hazırlamağı təklif edib.

"Bu sayədə dövlətlərimiz üçün prioritet olan xarici siyasət və "yumşaq qüvvə" siyasəti, ticarət və tranzit, turizm və investisiyalar, energetika və "yaşıl iqtisadiyyat", kiçik və orta biznes kimi sahələrdə qarşılıqlı əlaqələrin möhkəmlənməsinə böyük təkan verəcəyik", deyə o bildirib.

Bundan başqa, sədr proqrama mədəniyyət və təhsil, gənclər siyasəti və səhiyyə, rəqəmsallaşma və süni intellekt sahələrində tədbirlərin daxil edilməsi zərurətini qeyd edib.

TŞ ağsaqqallarının qiyməntləndirməsi

"Birgə işimizin yubileyi ərəfəsində yaxşı nəticələr əldə etmişik. Birincisi, qlobal nöqteyi-nəzərdən və öz daxilimizdə biz təşkilatımızın aktuallığını və ona olan tələbatı sübut etmişik. İkincisi, Özbəkistan və Macarıstan Şuranın tərkibinə daxil olub. Bununla biz tariximizdə yeni səhifə açdıq. Üçüncüsü, ölkələrimiz ciddi institusional memarlıq formalaşdırıblar. Dördüncüsü, həm regional, həm beynəlxalq səviyyədə təşkilatın nüfuzunun artdığı müşahidə olunur. Və beşincisi, biz Türk Dünyasının inteqrasiyası konsepsiyasını qəbul etdik", deyə Nazarbayev bildirib.

TŞ-nin artıq Türk Dövlətləri Təşkilatına çevrilməsinn vaxtının çatdığını qeyd edən Nazarbayev gələcəkdə bu məsələyə baxmağı təklif edib.

Nikbinlik üçün əsas

Türk dövlətləri SSRİ-nin dağılmasından dərhal sonra dövlət başçılarının sammitlərini və daha aşağı səviyyədə tədbirlərin keçirməyə başlayıblar və burada aparıcı rol keçmiş sovet ərazilərində, ilk növbədə beş türk respublikasında, eləcə də Rusiyanın türk muxtariyyətlərində öz maraqlarını möhkəmləndirməyə can atan Türkiyəyə məxsus idi.

İlk belə sammit 1992-ci ildə keçirilib, sonradan Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan və Özbəkistanın iştirakı ilə müntəzəm olaraq keçirilib. Bu ölkələrin türk sammitlərində iştirakı əldə edilmiş müstəqilliklərinin və təhlükəsizliklərinin möhkəmləndirilməsi məqsədilə müəyyən həmrəylik zərurəti ilə şərtlənmişdi. Amma ölkələrin müxtəlif yolları və inkişaf səviyyələri, habelə elitaların siyasi maraqları daha avtoritar idarəetmə üslubu və özünütəcrid yolu seçən Türkmənistan və Özbəkistanın təşəbbüsdən çıxmasına gətirib çıxarıb. Buna baxmayaraq, 2009-cu il oktyabrın 23-də türk ölkələri özünütəşkil konturlarını konkretləşdirirlər, Naxçıvanda keçirilən sammitdə daha dəqiq məqsəd və vəzifələri olan Türk Şurasının yaradıldığını elan edirlər. Burada təhlükəsizlik və humanitar əməkdaşlıq prioritet istiqamətlər olaraq qeyd edilib. Hər iki sahədə real nəticələr əldə edilib. Mütəşəkkil cinayətkarlıq və beynəlxalq terrorizm sahəsində sıx informasiya mübadiləsi gedir, xüsusən, Suriya dastanı fonunda. Humanitar sahədə müntəzəm olaraq müxtəlif tədbirlər keçirilir və Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatı (TÜRKSOY) çərçivəsində müxtəlif layihələr həyata keçirilir. 2018-ci ildə ən qədim zamanlardan XV əsrə qədər ilk ortaq türk tarixi dərsliyi təqdim edilib. Elə həmin il Türk Universitetləri İttifaqının Üçüncü Baş Şurasının iclası keçirilib. Orxon mübadilə proqramı işlənib hazırlanıb, bu proqram "Beynəlxalq münasibətlər" və "Siyasi elmlər" istiqamətləri üzrə dərs proqramlarına türk komponentlərinin əlavə edilməsini nəzərdə tutur. Nur-Sultanda Türk Akademiyası yaradılıb. Həmçinin, türk universitetləri arasında Birinci İdman Oyunlarının keçirilməsi ideyası təqdir edilib və həyata keçirilib.

Humanitar liderliyin səbəbləri

Müstəqillik uğrunda mübarizə aparan və ya onu əldə edən bütün xalqlar qarşıya qoyulmuş məqsədlərinin həyata keçirilməsində öz milli kimliklərinə, xüsusiyyətlərinə arxalanırlar, bu da bu cəmiyyətlərin fərdlərinin vahid ideya altında birləşdirilməsinə imkan verir. Daha geniş şəkildə nəzər yetirsək, bu yolda təkcə ortaq məqsəd və vəzifələrin deyil, həm də etnik birlik və kök əlaqələrinin birləşdirdiyi qohum cəmiyyətlər sistemi ortaya çıxır. Bu halda türk dövlətlərinin birləşmə qabiliyyəti onların məqsəd və vəzifələrinin - müstəqillik, təhlükəsizlik + mədəni-tarixi irsin üst-üstə düşməsi ilə şərtlənib. Bu mənada mədəni-tarixi irs bünövrəsi olan, amma təhlükəsizlik və müstəqillik məsələlərində ortaq məqsəd və vəzifələri olmayan Rusiya, Polşa, Ukrayna, Bolqarıstan və digər ölkələrin vahid slavyan əlaqələndirici qurumunu formalaşdırmaq iqtidarında olmaması nümunəvidir. İstənilən halda, əksəriyyətinin Moskva ilə pis əlaqələri olan slavyan dövlətlərinin Rusiyasız slavyan dövlətləri ittifaqı qura bilməsi ehtimalından danışmaq olar. Vahid slavyan həmrəyliyinə yalnız Rusiyanın "qardaş" slavyanların seçdikləri Qərbyönlü vektora keçməsi şərtilə nail olmaq olar, amma hazırki anti-Qərb siyasi konyunkturası bunun qeyri-real olmasına səbəb olur.

Rusiya və türk dünyası

Bu ilin iyulunda xarici işlər naziri Sergey Lavrov bildirib ki, TŞ türkdilli əhalisi olan, amma üstünlük təşkil etməyən dövlətləri qəbul etməyə hazır olsa", Rusiya bu təşkilata daxil olmağa hazırdır. Rusiya statistikasının məlumatına görə, RF-də türk etnosuna mənsub olan 11 mln. nəfər yaşayır.

Moskva çoxdan türk dövlətlərinin birləşməsi prosesini diqqətlə izləyir, rəsmi səviyyədə bu hərəkata pis-yaxşı münasibətini heç cür ifadə etmir. Bu, əsasən Rusiyanın müxtəlif dövlətlərarası qurumlar, məsələn, MDB, AİB, ŞƏT və s. vasitəsilə bu ölkələrlə əməkdaşlıq etməsilə bağlıdır. Kreml keçmiş sovet respublikalarının elitalarına təsirini qoruyub saxlayır, belə ki, onlar Rusiyanın maraqları və təsiri dairəsində qalmağa davam edir. Həmçinin, Rusiya və türk dünyasını birləşdirən amili - avtoritar elitaların bu cür elit cəmiyyətlərə daxil olan şəxslərin şəxsi maraqları üçün təhlükə mənbəyi kimi Qərbin təsirinin genişlənməsinə müqavimətini qeyd etmək lazımdır.

Rusiyanın TŞ-yə daxil olacağı ehtimalı çox kiçikdir, ən azından ona görə ki, bu halda o, öz öhdəlikləri və atacağı addımlarda məhdudiyyətlərlə qeyri-bərabərlər içərisində bərabərlərdən birinə çevriləcək. Onda Rusiyanın özündə türk xalqlarının vəziyyətinə daha çox diqqət yetirmək, Çin, İran, ərəb dünyası ilə xarici əlaqələrdə türk dövlətlərin maraqlarını nəzərə almaq lazım gələcək. Bir sözlə, bu üzvlük Kremlin türk dünyasına təsirinin azalmasına gətirib çıxaracaq. Moskvanın türk dünyasında hadisələri izləməyə və anti-Qərb siyasəti çərçivəsində rusların və türklərin mədəni-tarixi birliyi ideyasını inkişaf etdirməyə davam etməsi daha üstündür. Son illər bu dünyagörüşü Rusiyanın elmi və dırnaqarası elmi dairələrində geniş vüsət alıb.

Türk renessansı - Çin, İran, ərəblər

Rusiya kimi, Çin, İran və ərəblər də erkən və orta əsrlərdə fəthlər, mədəniyyətlərin qarşlıqlı təsiri, dövlət quruculuğu vasitəsilə türk dünyasının təsirinə məruz qalıb. Bu gün dünya böhranları, yenidənqurmalar, yenilənmələr dövründə türk passionarlığının dirçəlişi posttürk təsiri və idarəetməsi ölkələrini narahat etməyə bilməz.

Çin. Mərkəzi Asiyada və postsovet məkanında iqtisadi və siyasi ekspansiyaya can atan Çin ümumiyyətlə Sintzyan-Uyğur muxtar bölgəsində türk birliyinin təsirindən ehtiyatlanır. Burada Pekinin etnik özünüifadəsinin boğulmasına yönəlmiş amansız siyasətinə məruz qalan türk-uyğurların milli narazılığı hiss olunur. Uyğurlar kimliklərinin tanınması uğrunda mübarizədə dini amilə, konkret olaraq İslama söykənirlər. Digər tərəfdən, Pekin TŞ-nin uyğurlara qarşı siyasətə mənfi reaksiyasından ehtiyatlanır.

Fars İranı. Uzun əsrlər türklərin idarə etdiyi və İran elitasında və cəmiyyətində gizli üstünlüyü qoruyub-saxlamağa davam etdiyi Fars İranı türk prosesini diqqətlə izləyir. Bu, əsasən türklərin birləşməsinin türk (azərbaycan) milliyyətçiliyinin artmasına mümkün təsiri ilə əlaqədardır. 81 milyon əhalisi olan İranda Azərbaycan türkləri sayına görə farslarla 30-a 30 nisbətində müqayisə edilə bilər. Və bu nisbət postislam inqilabına hamilə olan İranın gələcək inkişaf yoluna təsir etməyə bilməz.

Ərəb dünyası. Türkiyə ilə birbaşa təmasda olan Ərəb dünyası da Türkiyənin əvvəlki böyüklüyünün və islam dünyasının ən güclü dövləti kimi Yaxın Şərqə təsirinin bərpasından narahatdır. Məhəmməd peyğəmbərdən sonra liderlik uğrunda mübarizə islam dünyasında həmişə ağrılı mövzu olaraq qalıb, burada ərəblər özlərini Allah tərəfindən seçilmiş hesab edirlər və digər etnik birliklərdən olan müsəlman qardaşlarına yuxarıdan aşağı baxırlar. Osmanlı İmperiyası çərçivəsində çoxəsrlik türk hökmranlığı onlarda həm pərəstiş, həm də milli təhqir izi qoyub. Həm də ərəb monarxiyaları dünyanın müxtəlif guşələrində, xüsusən Turan məkanında beynəlmiləl islam vasitəsilə öz təsirlərini yaymağa can atırlar. Onların maraqlarının təşviqinə maneə kimi real olaraq etnik birliyin dini birlik üzərində hakim olduğu türk ittifaqı görünür.

Hazırki mərhələdə TŞ-nin formalaşmaqda olan özünütəşkilinin kövrəkliyi, eləcə də Çin, İran və ərəb dünyası ilə münasibətlərdə müxtəlif maraqlarla əlaqədar türk əhalisi olan ölkələrdəki vəziyyətə münasibət bildirməməsi, bu məsələlərdən diplomatik şəkildə yan keçməsi ilə əlaqədar sözügedən mərkəzlərin narahatlığı həddindən artıq şişirdilib.

"Türk baxışı - 2040"ın necə ola biləcəyini demək çətindir. Amma Yaxın Şərq məkanında böhranlar və yenidənqurmalar dinamikasını, TŞ-nin təkamülünü nəzərə alaraq, dünyəvi xarakterli türk kimliyi ilə türk amilinin region üçün müsbət təkanlarla güclənəcəyi qənaətinə gəlmək olar. Tarixən türk dünyasında etnik kimlik dini kimlikdən üstün olub. TŞ bu doktrinanı təcəssüm etdirir. Avropa, xristian ölkəsi olan Macarıstanın TŞ-də iştirakı bunu bir daha sübut edir.

Macar fenomeni

Müasir Macarıstanda macarların Turan əslli olması haqqında konsepsiya israrla təkrar edilir. O, sosial sistemi dağıdacaq qədər möhkəmlənən fin-uqor mənşəyi haqqında doktrinanı tədricən əvəz edir. İkisinin də əsası olduğunu düşünmək olar. Türk tədqiqatçılar fin-uqor qrupunu qohum hesab edirlər. Macarıstan türk ölkələri ilə münasibətlərə getdikcə daha fəal şəkildə cəlb edilir. Xüsusən, humanitar səviyyədə Macarıstan türk xalqlarının mədəni əhəmiyyətə malik illik Qurultaylarının ənənəvi təşkilatçısına çevrilib. Budapeştin iqtisadi maraqları və bu istiqamətdə imtiyazlar əldə etməsi ilə əlaqədar Turan istiqamətinə can atdığı haqqında fikirlər var. Heç bir Avropa ölkəsində Turan kimliyinin belə ifadəsi nümunəsi görmürük. Hətta Böyük Çölün varisi adına iddia edən Rusiya belə cənub sərhədlərində türk dövlətlərinin dirçəlişini və təşəkkülünü ehtiyatla izləyir. Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, Macarıstanın Turan təzahürü ölkənin əldə etdiyi müstəqilliyin və milli kimliyin bərqərar olmasının törəməsidir.

Macarıstan həmçinin Avropa İttifaqına qoşulmaqda türk dövlətlərinə yardımı öz missiyası olaraq görür. Bakı sammitində baş nazir Viktor Orban deyib: "Biz Türk Şurasına müşahidəçi qismində qoşulduq, belə ki, biz nəinki nə isə almaq, həm də vermək istəyirik. Bizim, macarların bu Şuraya təklif edə biləcəyimiz şey Avropaya və Avropa İttifaqına qoşulmaqdır. Buna görə son aylarda biz Türk Şurasının Avropa nümayəndəliyini yaratmışıq və sizin xarici işlər nazirlərinizlə birlikdə Budapeştdə bu daimi nümayəndəliyi açmışıq. Bu, iqtisadi forumların da, istənilən mədəni tədbirlərin də keçiriləcəyi daimi nümayəndəlikdir".

Avropa ölkəsini təmsil edən Orbanın açıq etirafını Qərbin Türk Şurasına, onun məqsəd və vəzifələrinə ümumi iltifatlı münasibəti kimi dəyərləndimək olar.

Davamı olan yekun

Türk dövlətləri birliyinin əvvəlcə yüksək səviyyəli vaxtaşırı görüşlər, daha sonra onların Türk Şurası çərçivəsində strukturlaşması vasitəsilə təşəkkülü, Özbəkistanın layihəyə qayıtması, Macarıstanın gələcəkdə şuraya daxil edilməsi, Şuranın Təşkilata çevrilməsi ideyası ölkələrin və xalqların (dünyada 6 dövlət, 12 muxtar təşəkkül, 24 türk xalqı və 86 türk etnosu və subetnosunun potensialı 170 milyon nəfər təşkil edir) birləşməsi və yaxınlaşması dinamikasından xəbər verir. Türk birliyi 20 il sonra dünyada üstün siyasi-iqtisadi substansiyalardan birinə çevriləcək? Çox güman ki, xeyr. Bu ölkələr hələ siyasi və iqtisadi təşəkkül yolu keçməlidir. Türkiyə istisna olmaqla, bütün digər ölkələrin iqtisadi və siyasi təməlləri zəifdir. Və qarşıda duran illər bu vəzifələrin həllinə sərf olunacaq. Amma türk ölkələrinin müxtəlif istiqamətlərdə qarşılıqlı əlaqələrinin və onların, ən azından regional səviyyədə dünya siyasətinə təsirinin güclənməsini gözləmək olar. Məsələn, türk dünyasının dövlət başçılarını qəbul edən Azərbaycan pərdəarxası səviyyədə də Qarabağ məsələsində dəstək əldə etmək üçün səy göstərib və bunda müvəffəqiyyətsiz də olmayıb.