Azərbaycan Konstitusiyasında yenə dəyişikliklər gözlənilirmi?

Prezident İlham Əliyev 2025-ci ili "Konstitusiya və Suverenlik İli" elan etdi. Dövlət başçısının imzaladığı sərəncamda bu, 2025-ci ildə ölkə Konstitusiyasının qəbul edilməsinin 30-cu və Vətən (İkinci Qarabağ) müharibəsində qələbənin beşinci ildönümü ilə əsaslandırılır.

Bəzi ekspertlər düşünür ki, bu il Konstitusiyaya növbəti dəyişiklikləri də gözləmək olar.

1991-ci il oktyabrın 18-də "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında" Konstitusiya Aktı, 1995-ci il noyabrın 12-də isə Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olunub.

2002, 2009 və 2016-cı illərdə Konstitusiyanın ayrı-ayrı maddələrinə əlavə və dəyişikliklər barədə referendum keçirilib. Bu dəyişikliklərlə ölkədə proporsional (partiya siyahıları əsasında) seçki sistemi tam ləğv edilib, baş nazirlik postu prezidentlikdən sonra ikinci əsas vəzifə sayılıb (əvvəl prezidenti Milli Məclis sədri əvəz edə bilərdi), bir şəxsin iki dəfədən artıq prezident seçilməsinə qoyulan məhdudiyyət götürülüb və prezidentlik müddəti 5 ildən 7 ilə qədər artırılıb. Nəticədə hazırkı prezident İlham Əliyev artıq 21 ildir ölkəyə rəhbərlik edir.

Yeni Azərbaycan Partiyasından (YAP) Milli Məclisin deputatı Elman Məmmədov da "Turan"a xatırladıb ki, ayrı-ayrı illərdə ölkə Konstitusiyasına müəyyən dəyişikliklər edilib: "Dünya inkişaf edir, müəyyən vəziyyətlər yaranır, bütün sahələrdə struktur və digər islahatlar aparılır. Müəyyən məsələləri də dünyada gedən proseslərlə uzlaşdırmaq lazımdır. Buna görə də bu dövrlər ərzində bir neçə dəfə referendum yolu ilə Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklər qəbul olundu".

Deputatın sözlərinə görə, 2025-in "Konstitusiya və Suverenlik İli" elan olunması mütləq o demək deyil ki, Konstitusiya dəyişəcək: "Ancaq ola bilər ki, Konstitusiyamızda referendum yolu ilə müəyyən dəyişikliklər olsun. Müəyyən struktur islahatları, idarəetmə qurumlarında müəyyən islahatlar aparıla bilər".

E.Məmmədov işğaldan azad olunmuş ərazilərdə yeni idarəetmə formasının - prezidentin xüsusi nümayəndəliklərinin yaradıldığını xatırladıb: "Ərazi bütövlüyümüz, suverenliyimiz tam təmin olunub, artıq idarəetmədə bu gün üçün özünü tam da doğrultmayan, vaxtını başa vurmuş müəyyən qurumlar var. Ola bilər ki, yenidən bu məsələyə baxılar, referendum keçirilər. Bələdiyyələr yarandığı gündən (1999-cu il) onlarla bağlı çoxlu qanun toplusu yaranıb, vaxtaşırı dəyişikliklər edilir. Ola bilsin, bələdiyyələrin idarəetməsi ilə bağlı yenidən dəyişikliklər olsun. İcra hakimiyyətləri ilə bağlı da nəsə ola bilər".

Respublikaçı Alternativ (REAL) Partiyasının sədri Natiq Cəfərli AzadlıqRadiosuna deyib ki, Azərbaycanda üç dəfə müxtəlif illərdə Konstitusiya dəyişikliyi ilə bağlı referendum keçirilib və sanki Konstitusiyanın bütövlüyü, ardıcıllığı pozulub: "Çünki bəzi məsələlərin Konstitusiyada əksini tapmasına ehtiyac olmasa da, onlar ora salınıb. Məsələn, çəkiliş və səsyazma ilə bağlı (məhdudlaşdırıcı) dəyişikliklər".

Onun fikrincə, yeni, bütün idarəetmə problemlərini çözməyə yardımçı olacaq Konstitusiyaya ehtiyac var: "Ehtimal var ki, 2025-ci ilin "Konstitusiya və Suverenlik İli" elan olunması həm də buna işarədir. Bəzi məlumatlar da vardı ki, hakim dairələrdə bu barədə müzakirələr gedir".

N.Cəfərli bildirir ki, ölkə prezidenti özü dəfələrlə icra hakimiyyəti institutunu tənqid edib: "Hətta həbslər oldu, onlarla icra başçısının yeri dəyişdi. Amma dəyişən bir şey yoxdur. İnstitusional olaraq həmin orqan necə vaxtı ikən insanların hörmətini qazanmamışdı, indi də bir çox hallarda regionlarda biznesin inkişafına maneçilik törədən orqana çevrilir... Ölkədə bu sayda rayonların olmasına ehtiyac yoxdur. Prezidentin fərmanı ilə 14 iqtisadi rayon yaradılıb, onların inzibati ərazi vahidinə çevrilməsi köhnə bölgüdən Azərbaycanın canını qurtarmış olar".

Ölkədə proporsional seçki sisteminin bərpasının önəmini vurğulayan partiya sədrinin sözlərinə görə, majoritar sistem effektiv deyil və səslərin 70 faizi nəzərə alınmır: "Dairədə ən çox səs yığan namizəd qalib gəlir, digər vətəndaşların səsi hesaba alınmır". (Majoritar seçki sistemində kim çoxluğun səsini qazanırsa, o da seçilir)

Mövzunu AzadlıqRadiosuna şərh edən hüquqşünas Yalçın İmanovun fikrincə, bugünə qədər referendum yolu ilə Konstitusiyaya edilən dəyişikliklərin böyük əksəriyyəti Konstitusiyanın mahiyyətinə zidd olub: "Məsələn, prezident səlahiyyətinin iki dəfədən artıq icra edilməsi ilə bağlı məhdudiyyətin Əsas Qanundan çıxarılması, mülkiyyət hüququnun məhdudlaşdırılması ilə bağlı müddəanın salınması...".

Ekspertin sözlərinə görə, bu dövrdəki dəyişikliklərə nəzər salanda görünür ki, onlar Konstitusiyanın nəzərdə tutduğu insan hüquq və azadlıqlarını daha da məhdudlaşdırmasına xidmət edir: "Bu dəyişikliklər bir ovuc zümrənin maraqlarına xidmət edən məzmunda olub. Görünür ki, belə də davam edəcək. Yeni Konstitusiyasının qəbulu da indiki siyasi sistem çərçivəsində, məncə, faydalı olmayacaq".