Qarabağ üzrə Vyana danışıqları münaqişənin həlli üçün yeni imkanlar açır

Politoloq Elxan Şahinoğlu “Çətin sual” rubrikasına müsahibəsində ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədr ölkələrinin XİN rəhbərlərinin vasitəçiliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin Vyana görüşünün nəticələri barədə danışır.

ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədr dövlətlərinin iştirakı ilə dünın Vyanada Azərbaycan və Ermənisatn prezidentlərinin göeüşü keçirilib. Nəticələr nədir?

Mən hələ görüşdən öncə ciddi nəticə olunmayacağını pqonozlaşdırmışdım və elə də oldu. Bəzu detallar var ki, ona diqqət yetirmək lazımdır.Minsk qrupu həmsədrlərinin bəyanatı oldu. Bu bəyanata diqqət yetridikdə iki məqam diqqəti cəlb edir. Tərəflər münaqişənin sülh yolu ilə həllinə və atəşkəsə riayət etməyə razılıq verblər. İkicini məqam isə ön cəbhədə insidentləri araşıdracaq ATƏT qrupunun tərkibinin artırılmasıdır. Düşüncəmə görə, bunlar indiki hal üçün çıxış yolu deyil. Məsələnin konspetual həlli lazımdır. Ermənistan torpaqları boşaltmaq üçün hansı addımları atacaq, bu amil sənəddə yer almır. Ona görə də düşünmürəm ki, hər iki tərəf atəşkəs əməl edəcək. Hətta, dünənki görüş ərəfəsində belə atəşkəs dayanmadı. Hər iki tərəfdən itkilər də var. Bu onu göstərir ki, Vyana görüşündən real nəticə çıxmadı, bəyanata heç kəs əməl etməyəcək. Digər məqam da var. Bu da görüşdən sonra Rusiyanın xarici işlrə nazri  Sergey Lavrovun önəmli açıqlamasıdır. Burada diqqəti çəkən S.Lavrovun bu cümləsidir. O, münaqişənin həllinə mərhələli şəkildə getməyin lazım gəldiyini vurğulayır. Sual yaranır ki, Lavrov bu cümləni niyə işlədir, bu o deməkdir ki, Ermənisatn ilkin şərt irəli sürmədən Dağlıq Qarabağ tərafında bir neçə rayonu boşaltmalıdır? Bu haqda birgə bəyanatda heç nə yoxdur. Firkrimcə, gözləmək lazım gələcək. İyul ayına qədər vaxt var. İyuna qədər danışıqlarda vasitəçilərin dəstəyilə danışqlar olacaq . Əgər iyunda da danışıqlarda irəliləyiş olmasa, sözün düzü elə bir irəliləyiş ola biləcyinə inanmıram da. İki aydan sonra atəşkəsin yenə intensiv pozulmasının şahidi olacağıq.

Maraqlı cəhətlərdən biri də Azərbaycnaın siyasi hakimiyytətinin son bir neçə ildə sanki münaqişəni iki hissəyə bölməsidir, bunu belə adlandırır: Ermənistan,  Azərbaycan və Daqğlıq Qarabağ münaqişəsi, Yəni bunu mərhələ hesab edir. Belə yanaşma münqaişənin həllində əsas xətt kimi götürülə bilərmi?  Yəni, Ermənisatn Azərbaycan münaqişəsi həll edilir, Ermənistan qoşunlarını Azərbaycandan çıxarır, daha sonra Azərbaycan Dağqlıq Qarabağla öz münasibətlətini müəyyən edir. 

Bu termin niyə yaranıb, münqaşişə niyə belə adlaınır? Vaxtilə Tofiq Zülfüqarov

xarici işlər nazirinin müavini olanda  bu fikrə gəlinib ki, əslində Dağlıq Qarabağ münaqişəsi yoxdur, Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişə var. Bunu biz beynəlxalq aləmə belə də aşılamağa çalışmışıq. Bu prinsip də bu günə kimi davam edir. İndiki situasiyada bizim dünyaya mesajımız odur ki, Ermənistan Azərbcan torpqlarını işğal edib, ayrıca olaraq Dağlıq Qarabağ problemi yoxdur.Ermənistan içşğalçı qoşunlarını çıxarısn, azərbaycanlılar geri qayıtsın, erməni və azərbaycanlı icması danişıb öz aralarında bir fikrə gəlsinlər ki, status nə olacaq. Əsas prinsip bundan ibarətdir. Sadəcə olaraq biz də bilirik ki, həmin torpaqlarda Ermənistanın işğalçı qüvvələri yerləşib.İşğalı da onlar törədib. Ona görə də biz danışıqları məhz Ermənistanla apaırırq, dünya da bunu belə qəbul edir.

Maraqlıdır ki, Paris görüşündən sonra ya Fransa prezidentinin, ya da xarici işlər nazirinin bəyanatı var idi ki, mövcud status-kvo dəyişməlidir. Vyana gğrüşündən sonra həmsədrlərin yaydıqları bəyanatda belə bir mövqe yoxdur. Bu iki görüşün bir-birindən fərqi nə ola bilər?

22 illik münaqişə dövrünə nəzər salsaq görərik ki, mahiyyət etibarilən bu görüşlər bir-birindən o qədər də fərqlənmir. İki variantdan söhbət gedir, probrmi mərəhələli, yoxsa paket həllində şəkilini tapması.  Paket həll variantı Azərbaycana sərf ermir, çünki ermənilər tələb edir ki, Azərbaycan Dağlıq Qarabağın statusunu müəyyən edən referendumun vaxtını müəyyən edib deməlidir. Azərbaycan tərəf belə bir tarix verə biməz. Bu məsələlər mərhələli şəkildə həll olunmalıdır.Danışıqlar da bu istiqamətdə gedir. Sadəcə, diplomatik dildə desək məsələnin 95%-i tərəflər arasında həll edilib.Problem həmin 5 %-də, yəni status məsələsindədir. Bu məsələdə Ermənistan geri çəkimk fikrində deyil. Ona görə düşünmürəm ki, Paris görüşü ilə Vyana görüşü arasında elə bir ciddi fərq var. Ortada söz oyunu var ki, status-kvo aradan qaldırılmalıdır, həll yolu görünməlidir. Bu söz deyildikdən sonra bir real addım atırlırmı? Elə real addım atılmadığına görə biz aprel ayında toqquşmaların şahidi olduq. 22 il davam edən nəticəsiz danışıqlar göstərdi ki, danışıqlar masası arxasında həll edilməyən məsələ cəbhə bölgəsində həll ediləcək. Əslinə qalarsa, beyənlxalq birliyin də çox az vaxtı qalıb. Bu ilin sonuna qədər masa üzərinə real həll planı qoyulmasa, Ermənistana təsir edib Dağlıq Qarabağ ətrafında bei neçə rayonun azad edilməsinə nail olunmasa müharibənin 4 gün yox, həftələrlə uzanmasının şahidi olacağıq.

Bəyanatda qeyd olunur ki, prezidentlər yeni gğrüş təyin etmədliirlər. RF xarici işlər naziri Lavrovun bəyanatında deyilir ki, prezdientlər yekun sənədlə bağlı fikir mübadiləsi aparmalıdırlar.Yekun sənəd uğrunda danışlqar 22 ildir ki, davam edir, heç bir nəticə yoxdur. Nəticə əldə olunması üçün nə etmək lazımdır? Hansı diplomatik, siyasi və ya hərbi siyasi yola əl atmaq lazımdır?

Planlara müxtəlif adlar qoyurlar, “Praqa prosesi”, “Kazan prinsipi”, “Madrid planı”, “Genişləndirilmiş Madrid planı”. Adlar dəyişir, mahiyyət dəyişmir ki, məsələnin həllinə necə nail olacağıq. Bu 22 il də göstərdi ki, mahiyyət dəyişmədiiynə görə, münaqişə həll edilmir, münaqişənin həll olunmaması da Ermənistanın maraqlarına cavab verir. Status-kvo-nu qoruyur. Bu görşüdə də müxtəlif təkliflər səsləndi. Cəbhə bölgəsində kameralar quraşdırmaqdan danışırlar. Azərbaycan Dağlıq Qarabağ ətrafıında rayonlar boşaldılmayana qədər heç bir təklifi qəbil edə bilməz. Əgər Ermənistan güzşətə getmirsə ona təzyiq lazmdır. Təzyiqi də cəbhə gölgəsində etmək lazımdır. Ermənistan və beynəlxalq birlik çox təəssüf ki bizə altenativ yol qoymur. Məsələnin mahiyyəti güc yoluna keçir. Qarşı tərəf real gücü görməlidir ki, bəlkə ondan sonra güzəştə getsin.

Əgər belə razılıq varsa, düzdür diplomatik mənbələr hələ bunu təsdiq etməyib, Azərbaycan öz suveren ərazilərində kamera quraşdırırlmasına necə razılıq verə bilər? Kameralar dövlət sərhədlərində quraşdırıla bilər.

Tamamilə doğrudur.Kameraların quraşdırılması məsələsi Azərbaycanın əleyhinədir. Kameralar Azərbaycan Ermənistan və Ermənistan Naxçıvan sərhəddində qurula bilər, qarşı tərəf Qazax, Tovuz rayonalrını da atəşə tutur. Insidenti orada araşdırmaq lazımdır, kameralar oarda quraşdrıırlmaldır. Biz Ağdam,  Füzulidə necə kamera qurasdıra bilərik?  Bu buzum ərazidir. Beynəlxalq aləmdə oranı Azərbaycan ərazisi kimi qəbu edir. Belə çıxır ki, öz ərazimizdə sərhəd çəkirik. Bu işğalçının nəyi işğal tələb edirsə onunla razılşamağımız demək olardı. Beynəlxalq vasitəçilər də işğalçıya təzyiq etmirlər. Bu mənada biz döyüş bölgəsi olan ərazidə insidentlərin araşdırılmasına razı ola bilmərik. Snayper və ağır texnikanı geri çəkə bilmərik. Baxmayaraq ki, bunu bizdən beynəlxalq vasitəçilər tələb edirlər. Buna görə də Azərbaycan tərəf kameraların quraşdırılmasına razılıq verməyəcək.

Kameralar məsələsi cəmiyyətdə, ictiami, siyasi mühitdə çox ciddi səslənir. Azərbaycan hökuməti, Konstitusiya, xalq önündə öhdəlik götürüb ki, Azərbaycan sərhədlərini qoruyacaq. Sərhəd qanunvericiliyinə görə, ölkənin sərhədlərini pozan hər bir qüvvəyə güc tətbiq olunmalıdır. Sizcə kameralar məsələsinə razılıq qanunvereicliyin pozulması demək deyilmi?

Bu birbaşa qanunvericiliyin pozulmasıdır. Niyə bu məsələni Azərbaycan təcrübəsində həyata keçirmək istəyirlər?  Dağlıq Qarabağ probleminə bənzər Abxaziya, Cənubi Osetiya, Donbas, Pridnestrevye  problemi də var. Qərb dövlətləri həm Ukraynanın, həm də Gürcüstanın ərazi bürövlüyünü tanıyırlar. Amma bu sadaladağım problemlərlə bağlı hələ belə bir təklif eşitməmişəm. Qərb bu təklifi  onlara verməz, çünki onların ərazi bütövlüyünü tanıyır.Əgər Azərbaycann ərazi bütövlüyünü tanıyırlarsa bu təklfi verməzlər. Necə ki, Ukrayna, Gürcüstan öz ərazi bütövlüyünü tanıdığı üçün buna razılaşmaz, eləcə də Azərbaycan buna  razılaşmaz. Həm məntiq bunun əleyhinədir, həm də qanun var, Konstitusiya var. İndi biz bilmirik, bu təklif qapalı şəkildə necə verilib. Kimsə sələndiribsə,  Azərbaycan tərəf buna yox deyib. Azərbaycan tərəf buna razı ola bilməz. Çünki Konstitusiyanın pozulması deməkdir.

Münaqişənin həlli prinsiplərini necə görürsünüz, bir müddət paket variantı təklif etdilər, sonra mərhələli həll variantını ortaya qoydular. Sank münaqişənin ömrünü uzatmaq istəyirlər. İndi Lavrovun təklifinin müzakirəsi neçə il davam edə bilər?

Mənə elə gəlir ki, Vyana görüşü də göstərdi ki, bütün təkliflərin üstündən xətt çəkilib. Madrid planından, “Genişləndirirmiş Madird planı”ndan danışan yoxdur. “Kazan prinsipləri” haqda da heç kim fikir söyləmir. Elə bil ki, yenidən bir plan hazırlanır. Bunun hazırlanması nə qədər vaxt aparacaq,  ikinci də bu münaqişəni ancaq mərhələli şəkildə həll ermək olar. Ermənistan ilkin olaraq 5 rayonu azad etməlidir, azərbaycanlılar geri qayıtmalıdır,  kommunikasiya xətləri açılmalıdır, bundan sonra Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlılar müzakirələri açmalıdırlar ki, yerli parlament, yerli hökumət necə olmalıdır. Təhlükəsizlik məsələləri həllini necə tapacaq. Amma bütün birinci addımlar atılmadan bizdən tələb etmək ki, statusu müəyyən edəcək referendum  tarixi sənəddə qeyd olunmalıdır, o zaman prinsiplər pozulur. Ona görə, gah mərhələli plan həlli, gah paket həlli adı verirlər. Sonda yenə o nöqətyə gəlirlər ki, bu məsələ addım-addım həl edilməlidir. Niyə böyük ölkələr bu məsələdə Ermənistana təsir etmək istəmrilər, bu da sirr olaraq qalır. Əslində 4 günlük aprel savaşı onu göstərməli idi ki, Azərbaycanın danışıqlarda dözüm limiti bitib. Azərbaycan real addımlar gözləyir, çünki cəmiyyətin sosial sifarişi də var. 4 günlük savaş bitib, amma sosial sifarişin müddəti bitməyib, bu da ölkə rəhbərliyinə təzyiq formasıdır. Odur ki, Azərbaycan rəhbərliyi beynəlxalq vasitəçilərin “müharibə etmə” təzyiqi ilə üzləşdiyi kimi digər tərəfdən bu bu təzyiqə zidd xalqın “müharibə et” təzyiqilə üzləşir.

Azərbaycan birmənalı şəkildə mövqeyini bəyan edib ki, erməni qoşunları Azərbaycan ərazisindən çıxmalı, etimad mühiti yaradılmalı, qaçqınlar, məcburi köçkünlər geri qaytımalı, əlaqələr bərpa edilməli, Dağlıq Qarabağ statusu müzakirə edilməlidir. Bu təkliflər Vyana danışıqlarında mövzu olubdurmu?

Böyük ehtimalla qapalı görüşdə dövlət başçısı İlham Əliyev bu fikirləri Ermənistan prezidentinə, ABŞ, Fransa və Rusiya xarici işlər nazirlərinə çatdırıb. Amma görünür müzakirələr bu prinsipial məsələlər ətrafında getməyib. Daha çox iyundakı yeni görüş üzərində, bu görüşə qədər atəşkəsə əməl edilməsi məsələsi ətrafında gedib. Yaxşı, tutaq kıi, Azərbaycan da Ermənisatan da  iki ay atəşkəsə əməl etdi. Bəs,  məsələnin həlli, konspetual məsələlər necə olsun? Beynəlxalq vasitəçilər sanki vaxtı uzatmaqla məşğuldurlar. İndi həll edə bilmiriksə, iki aya yeni məsələlər ortaya çıxa bilər. Belə yanaşma məsələni daha təhlükəli həddə gətirib çıxara bilər. Yay aylarında hə il atəşkəsin pozulması hallarına şahid oluruq. Bu il isə bu atəşkəsin pozulması müharibəyə çevrilə bilər. Odur ki, apreldəki 4 günlük savaş beynəlxalq aləmə ciddi siqnal olmalıdır. Əgər siqanlı qəbul etməyiblərsə demək, savaş ehtimalı yenə də böyük olaraq qalır.

Amma ABŞ-ın Dövlət Katibi Kerri razılaşmalar üçün müəyyən əsaslar olduğunu söyləyib. Son zamanlar ABŞ erməni qoşunlarının Azərbaycan ərazlərindən çxıarılmalarına dair bəyanatlar verirlər. Bu ABŞ-ın mövqeyində müəyyən razılıqların olması kimi dəyərləndirilə bilərmi?

Əslində, üç həmsədr arasında ABŞ daha prinsipial mövqe tutub. Son iki ildə ABŞ-dan olan həmsədr C.Uorlik dəfələrlə bildirib ki, problemin həlli üçün ilkin olaraq Ermənistan Dağlıq Qarabağ ətrafındakı 7 rayonu boşaltmalıdır. C.Uorlikdən sonra ABŞ-ın Azərbaycan səfiri Robert Sekuta da bu fikri təkrarlayıb. Bu mənada ABŞ rəhbərliyi ortaya prinsipial mövqe qoyub.Çox təəssüf ki, Fransa və Ruisya ortaya belə prinsipial mövqe qoymayıb. Amma bu məsələdə ABŞ üçün təkbaşına vasitəçi olmaq çox çətindir. Çünki ABŞ bunun fərqindədir ki, Rusiya buna imkan verməyəcək. Odur ki, bu məsələdə ABŞ Rusiya ilə konsensus şəkilndə hərəkət etməyə məcburdur. Amma ümid etmirəm ki, Rusiya məsələnin ədalətli həllində maraqlıdır. Rusiya da bunun fərqindədir ki, münaqişə başa çatsa, Ermənistanın Türkiyə, Azərbaycanla münasibətlərinin normallaşacağını bilir. Bu da Rusiyadakı bəzi mərkəzlərin maraqları ilə üst-üstə düşmür.

Necə hesab edisiniz, Cənubi Qafqazda münaqişələrin müharibəyə dönməsi İŞİD və s. terrorçu qrupların sərhədlərinin genişlənməsinə səbəb ola bilərmi?

Belə bir təhlükə var. Rusiya Donbasdakı kimi Azərbaycana desant qüvvəsi göndərsə burada vəziyyət necə ola bilər? O zaman Rusiya da anlamalıdır ki. indi 90-cı illər deyil, o zaman Türkiyə də, Pakistan da Azərbacana yardım edəcək.

Bu halda müharibə Daqğlı Qarabağala məhdudlaşmayacaq. Şimali Qafqaza qədədr uzanacaq. Bu isə Rusiyaya problemlər yaranması deməkdir. Bu mənada Rusiyanın özü və Cənubi Qafqaz üçün də böyük təhlükə var. Dağlıq Qarabağ münaqşisənin tənzımlənməməsi Yaxın Şərqdə baş verənlərin Cənubi Qafqazda da təkrarlanması ehtimallarını artırır.

Son döyüşlərdə  Ermənistan rus silahları ilə döyüşdü, Azərbaycan isə rusiya silahları ilə yanaşı digər ölkələrin silahlarından istifadə edirdi. Belə olan halda Azərbaycan niyə Rusiya ilə 4 milyardlıq silah alınması sazişi imzalayır?  Elə başqa ölkələrdən silah-sursat alaraq Rusia hərbi sənayesinin inkişafına da təkan verməzdi.

Azərbaycan hakimiyyəti bilsə də ki, Rusiya Ermənistanın strateji müttəfiqidir, yenə də onunla münasibbətlər korlamaq istəmir. Necə ki, İsraillə bəzi hərbi kontraktlar imzalayır, eləcə də Rusiya ilə analoji müqavilələr imzalayır. Əgər Azərbaycan yalnız Qərb ölkələrindən silah almış olsaydı, bu Rusyanı qaşıqlandaracaqdı. Bu da Azərbaycan hakimiyyətini qorxudurdu ki, onda Rusiya Azərbaycan əleyhinə ciddi addımalar ata bilər. Amma 4 günlük savaş göstərdi ki, Rusiya dövlət adamları Azərbaycan əleyhinə açıqlamalar vermədilər. Rusiya baş nazirinin müavini Poqozin Ermənistanın Azərbaycana silah satdığına görə Rusiyaya tənqidlərinə “siz nə isəyirisiz, biz Azəbaycana silah satıb pul qazanırıq. Biz satmasaq başqa ölkələrdən alıb onlarla strateji müttəfil olacaq” cavabı verib. Burada pis bir cəhət yoxdur. Yetər ki, digəe ölkələrdən də silah-sursat alaq. Rusiya silah satışına görə milyardlarla dollar qazanıb, bu da Rusiyanın xeyinədir. Ermənistana isə silahı krditlə verir, pulunu da ala bilmir. Son 4 günlük döyüş də onu göstərdi ki, Azərbaycanın əlində çox modern silahlar var və lazım gələndə həmin modern sılahlardan qarşı tərəfə istifadə edə bilər. Ermənistan isə prezidentlərin dediyi kimi, 80-ci illərin silahlarından istifadə edir. Bu da bizim Ermənistan ordusu üzərində üstünlümüz deməkdir. 

Regionda münaqişənin alovlanması burada yeni bloklaşma formatına səbəb ola bilərmi?

Cənubi Qafqazda bloklşama artıq başlayıb. Ermənistanda Rusiyanın bazası var, Gürcüstanda azsaylı olsa da ABŞ bazası var. Beləolan halda Azərbaycan bitərəf qala bilməz, seçimimizi etməliyik. Odur ki, qardaş Türkiyə ilə hərbi əməkdşalığı genişləndirməliiyk. Türkiyə hərbi bazalarının Azərbaycanda yerləşdirilməsi məsələsi aktuallaşmalıdır. Son zamanlar Naxçıvanda da atəşkəs pozulur.1921-ci il Qars müqaviləsinə görə Türkiyə Naxçıvanın təhlkəsizliynə zamindir. Rusiya qıcıqlanmasın deyə biz NATO-ya üzvlüyü hədəf qoymamışıq. Amma Türkiyə ilə hərbi əməkdaşlığı genişləndirib Türkiyə hərbi bazalarını Azərbaycana gətirə bilərik. Odur ki, bu situaisyada neytral qala bilmərik. Ermənistan, Gürcüstan öz seçimini edib, biz də öz seçimimizi etməliyik.  –0--