“Azərbaycanda azadlıqların səviyyəsi bərbaddır”

“Freedom House" beynəlxalq hüquq müdafiə təşkilatı fevralın 9-da növbəti "Dünyada Azadlıq - 2023" illik  hesabatını açıqlayıb. "Freedom House" ümumilikdə qlobal azadlıqların artıq 17-c ildir davamlı gerilədiyini qeyd edir. Hesabata görə, ötən il dünyada qeyri-azad sayılan 57 ölkədən 16-sının siyasi hüquqlar və mülki azadlıqlar üzrə balı ən aşağı həddə olub. Azərbaycan Cənubi Sudan, Türkmənistan, Suriya, Tacikistan, Əfqanıstan və Belarus, Çin, Myanma, Yəmən kimi ölkələrlə birlikdə bu 16 ölkə sırasında yer alıb.

Hesabatda deyilir ki, Azərbaycan və Qazaxıstan parlamentləri media orqanları və jurnalistlərə əlavə məhdudiyyətlər tətbiq edib, yeni qanunvericilikdə xarici onlayn platformalardan yerli hüquqi şəxs kimi qeydiyyatdan keçmək tələb olunur. Medianın İnkişafı Agentliyi (MEDIA) “Freedom House” təşkilatının son hesabatı ilə bağlı bildirib ki, açıqlanan son hesabatda Azərbaycanda medianın vəziyyəti ilə bağlı reallıqdan uzaq, qərəzli münasibət var.

 Ənənəvi olaraq rəsmi Bakı Azərbaycanda fundamental azadlıqların, o cümlədən söz və mətbuat, birləşmək azadlıqlarının tam təmin edildiyini bildirir. Ölkədə siyasi motivli həbslərin olmadığı, fərdlərin konkret ittihamlarla mühakimə olunaraq həbs edildiyi bildirilir. Bundan əlavə işgəncə və qeyti-insani rəftar barədə məlumatları da hüquq-mühafizə orqanları bir qayda olaraq qəbul etmir və qərəzli sayır. 

ASTNA “Freedom House" beynəlxalq hüquq müdafiə təşkilatının illik hesabatında Azərbaycanla bağlı yazılanlara “Müdafiə Xətti” hüquq müdafiə təşkilatının həmtəsisçisi Rüfət Səfərovun mövqeyini öyrənib.

* * *

Sual: Rüfət bəy,  “Freedom House” beynəlxalq insan haqları təşkilatı martın 9-da dünyada azadlıqlar barədə illik hesabatını açıqladı. Hesabatda Azərbaycan “qeyri-azad” ölkələr içərisində “ən pislər”in içərisində yer alıb. Hesabatı nə dərəcədə obyektiv hesab etmək olar?

Cavab: “Freedom House” hüquq müdafiə təşkilatının “Dünyada Azadlıq-2023" illik hesabatı ilə tanış oldum. Hər il yayılan iqtisadi azadlıq, korrupsiya, demokratiya, media azadlığı və s. indeksləri üzrə Azərbaycanın xoşagəlməz sıraları məşğul etdiyi bizə bəllidir. Suala birbaşa keçməzdən öncə qeyd edim ki, əlbəttə, bizə Azərbaycanın siyasi və hüquqi gerçəklikləri, insan hüquq və azadlıqlarının, xüsusilə, siyasi imkan və fürsətlərin həddindən artıq əngəlləndiyi, dövlət hakimiyyətindən sui-istifadə edib, sərt avtoritarizmə rəvac verildiyi aydındır. Zaman-zaman bu barədə yazmışıq, danışmışıq. Çox təəssüf ki, insan haqlarının vəziyyətini əks etdirən həftəlik bülletenlərimizdə, rüblük hesabatlarımızda inzibati orqanların hüquq və azadlıqlara kobud müdaxilələri, zorakılıqlarla müşayiət edilən repressiv tədbirlər, hakim siyasətdən fərqli düşünən dairələrin daim təqib altında olması barədə xüsusatlar əskik olmur. Polis, prokurorluq və xüsusi xidmət orqanlarının yalnız siyasi hakimiyyətin maraqlarının təmsilçisi kimi diqqət cəlb etməsi, bu mənada cəmiyyətin və vətəndaşın mənfəətinin əsasən arxa plana keçirilməsi, eləcə də məhkəmələrin icra hakimiyyətinin “hüquqi davamı” kimi fəaliyyət göstərməsi onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycanın və azərbaycanlıların vəziyyəti çox pisdir. Mübaliğəsiz söyləmək olar ki, nəiniki hər keçən rüb, hətta hər ötən gün belə geriləyirik. Təəssüf ki, ölkənin daxilində fəaliyyət göstərən insan haqları fəalı kimi ölkə xaricindəki həmkarlarıma, eləcə də “Freedom House”un son hesabatına haqq qazandırmalı oluram.     

Sual: Ənənəvi olaraq hakimiyyət bu cür tənqidi hesabatlara reaksiya verərkən Azərbaycanda fundamental azadlıqların, o cümlədən söz və mətbuat, birləşmək azadlıqlarının tam təmin edildiyini bildirir. Hakimiyyət bu kimi beynəlxalq təşilatların hesabatlarındakı tənqidləri niyə qəbul etmək istəmir?

Cavab: Hakimiyyətin hər qolunda - icra, məhkəmə, qanunverici orqanda təmsil olunan səlahiyyət sahibləri nəinki insan haqları sahəsində ixtisaslaşan beynəlxlaq təsisatların, etibarlı demokratik institutların Azərbaycanın siyasi, hüquqi, iqtisadi, sosial  və s. mənzərəsini özündə əks etdirən hesabatlarını qəbul etmirlər, əksinə,  cəsarətlə belə bir fikrə ortaqlıq edirlər: “Azərbaycandakı idarəetmə modelindən başqa ölkələr də istifadə etsələr, fayda əldə etmiş olaralar”.

Ölkənin zirvəsi,  mərkəzi və yerli idarəetmə orqanlarının rəhbərləri, parlamentdə təmsil olunanlar daim Azərbaycanın “inkişaf dinamikasından” bəhs edirlər. Lakin real vəziyyət başqa mənzərəni ortaya qoyur: korrupsiya hazırkı kleptokratik sistemin başlıca mövcudluq şərtidir.

Qeyri-rəqabətli, ya da monopolist bazar mövcuddur, rəsmi mənbələr belə inflyasiyanın ikirəqəmli olduğunu təsdiqləyirlər. Seçki institutu tamamilə dəfn edilib. Müxalif fikir tirajlayan saytlar bloklanıb. Fərqli, tənqidi düşüncə yayan bir qəzet belə nəşr olunmur. Yığıncaqlar azadlığı 2019-cu ilin yanvarından etibarən faktiki ləğv edilib. “Media haqqında” qanun jurnalistlərin vəziyyətini daha da çətinləşdirib. “Siyasi partiyalar haqqında” qanunla təsdiqləndi ki, hökumət insanların siyasətlə məşğul olmasında qətiyyən maraqlı deyil. İstintaq təcridxanalarında, cəzaçəkmə müəssisələrində onlarla siyasi məhbus saxlanılır. Hesabatda yazıldığı kimi, “Vəkillər Kollegiyası nominal olaraq müstəqil olsa da, Ədliyyə Nazirliyinin göstərişi əsasında fəaliyyət göstərir”.

İnsanlar məsləyinə və dini dünyagörüşünə görə təqib olunurlar. İnanclı şəxslərə qarşı daha qəddar münasibət meydandadır. Şərləmə hüquq mühafizə orqanlarının fəaliyyətinin ayrılmaz komponentinə çevrilib. Tənqidçilərin saxta motivlərlə cəmiyyətdən təcrid edilmələri azlıq edirmiş kimi, işgəncə, qeyri-insani rəftar, ləyaqəti alçaldan davranışlar da adi xarakter alıb. İstənilən fərdin, xüsusilə də hakim siyasətdən fərqli düşünən vətəndaşın şəxsi həyatı inzibati orqanların nəzarətinə götürülməklə, bütün danışıq və yazışmaları izlənilir, “qara piar” və mənəvi terror öz apogeyindədir. Sosial şəbəkələr total nəzarət altındadır: tənqidçi status və rəyləri “növbətçi” ittihamlar-xuliqanlıq, polisin qanuni tələbinə qəsdən tabe olmama, narkotacirlik və s. müşayiət edir.  Vətəndaş ən yaxşı halda canını kamera önündə diz çöküb, üzr istəməklə qurtarır. Bütün bunlar qorxulu Azərbaycan reallıqlarıdır və mən konkret faktoloji əsaslara söykənib, mühakimə yürüdürəm. Təsadüfi deyil ki, yuxarıda göstərdiyim hallar və daha artığı  beynəlxalq təşkilatların, eləcə də “Freedom House”un da diqqətini cəlb edib. Siyasi hüquqlar və vətəndaş azadlıqları baxımından Azərbaycanı Yəmən və Myanma kimi ölkələrin cərgəsinə layiq biliblər. Bunlardan rəsmi Bakı nəticə çıxarmaq əvəzinə, ədalətli  hesabatları təkzib edir, üstəlik, obrazlı desək, hüquq və azadlıqların boynuna salınmış ilgəyi daha da sıxır.  

Sual: “Freedom House” Azərbaycanda və Qazaxıstanda deputatların media orqanları və jurnalistlərə əlavə məhdudiyyətlər tətbiq etdiyini, yeni qanunvericilikdə xarici onlayn platformalardan yerli hüquqi şəxs kimi qeydiyyatdan keçməsinin tələb olunduğu bildirlir. Doğrudur, Medianın İnkişafı Agentliyi (MEDIA) “Freedom House” təşkilatının son hesabatı ilə bağlı bildirib ki, açıqlanan son hesabatda Azərbaycanda medianın vəziyyəti ilə bağlı reallıqdan uzaq, qərəzli münasibət var. “Hesabatda iddia olunduğu kimi, xarici onlayn platformalara yerli hüquqi şəxs kimi qeydiyyatdan keçmək öhdəliyi qoyulmayıb”, deyə qurum vurğulayıb. Amma Azərbaycanda medianın durumuna təşkilatın xüsusi diqqət çəkməsi də maraq doğurur. Niyə məhz bu məsələ qabardılır?

Cavab: Qeyd etdiyim kimi, sözügedən hesabatın bütün bölmələrini, eləcə də medianın vəziyyəti ilə bağlı hissəni diqqətlə nəzərdən keçirmişəm. Haqlı olaraq Azərbaycanda mətbuat azadlığı üçün konstitusiya təminatlarının müntəzəm və sistematik şəkildə pozulduğu göstərilir. Diffamasiya cinayət məsuliyyəti olaraq qalır. Jurnalistlər və onların yaxınları hakimiyyət tərəfindən təqib, zorakılıq və hədə-qorxu ilə üzləşirlər.  Polad Aslanov, Əvəz Zeynallı, Abid Qafarov kimi tanınmış media mənsubları qurama ittihamlar əsasında cəmiyyətdən təcrid ediliblər. Eyni zamanda, nəzərə almalıyıq ki, “Media haqqında” qanunun mürtəce xarakter daşıdığını təkcə yerli tənqidçilər söyləmir. Avropa Şurası nəzdində Venesiya Komissiyasının  “Media haqqında” qanun barədə yekun rəyi ilə tanışıq. Rəydə göstərilir ki, “Azərbaycanda müstəqil jurnalistika və media üçün onsuz da son dərəcə məhdud məkanın mövcudluğu kontekstində bu qanun daha da “çəkindirici effekt”ə (chilling effect) malik olacaq. Bir çox müddəalar ifadə və media azadlığı ilə bağlı Avropa standartlarına uyğun gəlmir və mediaya “ictimai nəzarətçi” rolunu səmərəli şəkildə həyata keçirməyə imkan vermir”. Bu mənada indiki halda  Medianın İnkişafı Agentliyi (MEDIA) mövqeyi ədalətiszdir, qərəzlidir və ağına-bozuna baxmadan rəsmi siyasətə qulluqdur.

Sual: Ümumiyyətlə, son illərə baxdıqda Azərbaycanda azadlıqların səviyyəsi sizcə hansı səviyyədədir?

Cavab: Sərt avtoritar meyllərin geniş vüsət aldığı şəraitdə, polis dəyənəyinin üzərində bərqərar olan idarəetmənin fonunda azadlıqların səviyyəsini bir sözlə ifadə etsək, belədir: bərbad.

Sual: Bu kimi qurumların hesabatlarında aşağı yerlərdə yer tutmamaq üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: Bununçün ali siyasi iradə vacibdir. Köklü islahat və açılımlara gedilməli, plüralistik cəmiyyət quruculuğu istiqamətində real addımlar atılmalıdır. Seçki hüququna hörmətlə yanaşılmalıdır, söz və fikir, mətbuat və məlumat azadlıqlarına ehtiram ruhunda siyasət yürüdülməlidir. Məhkəmələrin müstəqilliyinə təminat verilməlidir. İqtisadi azadlıqlar tanınmalı, inhisarçılıq aradan qaldırılmalıdır. Bütün bunları etməzdən öncə isə cəza evlərində bir siyasi və vicdan məhbusu qalmamalıdır. Şiddət, zorakılıq, repressiya, fərqli dünyagörüşü görməzdən gəlmək çıxış yolu deyil. Bu mənfi meyllər nəyinsə ömrünü uzada bilər, əbədi edə bilməz.