“COP29-a daha yaxın ərəfədə hakimiyyətin bir sıra adekvat qərarlar alması mümkündür”

Noyabrın 11-dən 22-dək Bakıda "Tərəflərin Konfransı (COP29)" keçiriləcək. COP “Conference of the Parties”, yəni Tərəflərin Konfransı adlanır və adındakı 29 rəqəmi tədbirin sayca 29-cu olduğuna işarə edir. Bundan əvvəlki tədbir - COP28 keçən il Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Dubay şəhərində baş tutub. Həmin tədbirdə iştirak edənlərin sayı 100 minə yaxın olub.

Dekabrın 15-də Azərbaycan hökümətinin üzvləri ilə COP29 barədə ilk müşavirəni keçirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev deyib ki, “ehtimallara görə, təqribən 70-80 min xarici qonaq” iki həftə ərzində Azərbaycanda olacaq.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, ölkə üzrə 2022-ci ildə Bakı və Abşeron yarımadasındakı otel və mehmanaxana tipli yerlərdə çarpayı yerlərinin sayı 24 min 696 olub. Ötən 2023-cü ildə bu rəqəmin necə dəyişdiyi məlum deyil.

Bəs Bakı belə böyük bir tədbirə ev sahibliyi etməyə hazırdırmı?

Publish What You Pay (Ödədiyini Açıqla) Beynəlxalq Təşkilatının Avrasiya Regionu üzrə Qlobal Şura üzvü, "Demokratiya Monitoru" İctimai Birliyinin sədri, BMT İnkişaf Proqramının eks baş mütəxəssisi – Fuad Həsənov mövzu ilə bağlı ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: Fuad bəy, COP29 kimi tədbirin Bakıda keçirilməsi Azərbaycana nə verəcək?

Cavab: Məlumdur ki, COP29 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə nail olmaqda mühüm rol oynayan BMT-nin növbəti əsas İqlim Tədbiridir. COP Tərəflərin Konfransını (Conference of the Parties) ifadə edir və tez-tez BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasına (UNFCCC), iqlimə hədəflənmiş beynəlxalq toplantısına istinad edir. COP UNFCCC-nin əsas qərar qəbuledici orqanıdır.

İqlim fəaliyyətinin və davamlı inkişafın qarşılıqlı asılılığına diqqət yetirməklə, COP29 daha möhkəm və ədalətli dünya yaratmağı hədəfləyir.

Azərbaycan COP29 sədri olaraq, bu ilin iyun ayında Almaniyanın Bonn şəhərində UNFCCC-nin Yardımçı Orqanların 60-cı sessiyasında (SB60) zamanı vurğuladı ki, Yeni Kəmiyyətləşdirilmiş İqlim Məqsədi (NQCG) və Paris Sazişinin 6-cı Maddəsi və onun beynəlxalq karbon bazarı mexanizmləri ilə bağlı texniki məsələlər onun COP29 sədrliyi üçün prioritetləri olacaq.

Hər il Tərəflərin Konfransı tədbiri BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasına qoşulmuş 197 ölkədən birinin paytaxtında və ya təyin edilmiş şəhərində keçirilir, sonuncu COP tədbirində regional qrup ölkələri həmin regiondan hansı ölkənin bu vacib konfransın növbətisinə ev sahibliyi edə biləcəyini məsləhətləşmələrlə müəyyən edirlər. Qlobal Biomüxtəliflik üzrə Çərçivənin qəbul edildiyi COP 15 Kanadanın Monreal şəhərində 2022-ci ildə keçirildi. Lakin qlobal istiləşmə üzrə çağırışlar biomüxtəliflik gündəliyini üstələdi və 1994-cü ildə Bonnda qəbul edilmiş iqlim dəyişikliyi üzrə çərçivə sənədi üzrə COP-lar daha ciddi həyəcan siqnalı verməyə davam edib. Hökumətin bəyan etdiyi kimi bu ilin noyabrında Bakıda keçiriləcək COP29, sələfləri kimi, qlobal istiləşməni məhdudlaşdırmaq, iqlim dəyişikliyinin təsirlərinə uyğunlaşmaq və bu fəaliyyətlər üçün maliyyəni səfərbər etmək səyləri də daxil olmaqla, UNFCCC və Paris Sazişinin məqsədlərinin irəlilədilməsinə diqqət yetirəcəkdir. Bu mənada Azərbaycan iqlim dəyişikliyi üzrə 197 ölkənin qoşulduğu, qlobal öhdəliklər yaradan Tərəflərin növbəti Konfransına ev sahibliyi etməklə bu prosesdə könüllü fəal rol oynadığını ortaya qoymuş olacaq. Bu mövzu üzrə proses çox ölçülü olduğundan və ciddi uğurlar üçün inkluzivlik tələb etdiyindən dünyann gözünün Azərbaycanın üzərində olması təbiidir. Qlobal və regional ekoloji təşkilatlar, mədən resursları üzrə transmilli şirkətlər, beynəlxalq maliyyə institutları, yüksək məqamlı dövlət rəhbərləri, dünya mediası 2 həftəlik bu vacib tədbir və ona bağlı prosesin içərisində yer alacaqlar. İqlim dəyişikliyinin qarşısının alınması, onun təsirlərinin azaldılması və ona uyğunlaşmaqda ciddi inkuzivlik tələb etdiyindən insan hüquqları məsələsi bu prosesin özəyini təşkil edir və qlobal, regional və milli insan hüquqları təşkilatları bu tədbirdə öz gündəlikləri ilə iştirak etməkdə iddialı olacaqlar.

Sual: Sizcə, Bakı belə bir tədbirin keçirilməsinə hazırdırmı?

Cavab: Diqqətə çatdırım ki, biomüxtəlifliyin qorunması gündəliyi insanlar üçün daha yaxından hiss edilə biləcək, diqqət çəkəcək olmaya bilər, amma iqlim dəyişikliyinin təsirləri, yaratdığı qayğıları diqqətə almamaq mümkünsüzdür. İqlim dəyişikliyi gündəliyinə qlobal diqqət aybaay, fəsilbəfəsil artır desək yanılmış olmarıq. İki il əvvəl Misirdə keçirilmiş COP27-də 40 min üzərində iştirakçı var idisə, keçən il Dubayda keçirilmiş COP28-də iştirakçı sayı azı 2 dəfə artmış oldu, tədbirlərə təqribən 85000 iştirakçı qoşuldu.  Maraqlıdır ki, COP29-la bağlı 11 günlük konfrans tədbirlərində iştirak üçün Bakıya 40 min ətrafında qonağın gəlməsi gözlənilir, bu iştirakçı sayı keçən il Dubayda keçirilmiş COP28 iştirakçılarının sayının yarısından az, iki il əvvəl Şarm əl-Şeyxdə ev sahibliyi edilmiş COP27-ə qoşulmuş iştirakçıların təxmini sayı qədərdir. 

On bir gün əzrində COP29 tədbirlərinin keçirilməsi üçün konfransa sədrlik edən tərəf kimi Azərbaycan prosesin səmərəli idarə edilə bilməsi üçün könüllülərin cəlb edilməsi mexanizmindən istifadə edəcək.

COP29 tədbirlərinin keçiriləcəyi məkan artıq müəyyən edilib, bu vaxtilə Avropa Oyunlarının keçirilmiş olduğu Olimpiya Stadionudur. Bütün plenar sessiyalar məhz bu stadionda keçiriləcək və səmərəliliyi təmin edə bilmək üçün stadionun ətrafında əlavə güşələr yaradılması planlanır.

Otel otaqları imkanları isə yaradılmış vahid qlobal sayt platforması vasitəsilə həyata keçiriləcək. Bütün bunlar konfransın təşkilat komitəsi tərəfindən hələ aprel ayında mətbuat vasitəsilə bəyan edilmişdi və bunlar işin təşkilati və texniki tərəfləridir. Bəyan edildiyi qədərilə COP29-da iştirakçı sayı son iki COP-un hər birindəki iştirakçı sayından az olacaq, lakin Azərbaycanda bu günədək keçirilmiş ən çox iştirakçının qatıldığı beynəlxalq tədbir olacaq. Bir xeyli illər əvvəl Bakının Avroviziya Mahnı Yarışması, Avropa Oyunları kimi meqa layihələr üzrə ölkəyə gələn böyük sayda qonaqları qəbul edə bilmək üçün infrastrukturun yaradılması təcrübəsi var və mövcud olanların yeni tələblərə uyğunlaşdırılması imkanlarının yoxlanması mümkündür. Nəzərə alaq ki, əldə edilə bilən məlumatlara görə şəhərin müxtəlif yerlərində yeni tikililərdə bu məqsədlə sürətli təmir işləri həyata keçirilir və onların qonaqların qarşılanması üçün nəzərdə tutulduğu aydınlaşır.

Amma bütün hallarda ölkədə oturuşmuş idarəetmə sisteminə bağlı səmərəsiz idarəetmə qaydaları mövcuddur, sualınızda qeyd edilmiş istiqamət və sahələr üzrə potensial risklər mümkündür. Bakıda hələ də səmərəli qurulmuş ictimai nəqliyyat sistemi mövcud deyil. Artıq uzun müddətdir ki, Bakıda gündəlik pik saatı da mövcud deyil, demək olar ki, gecə və səhərə yaxın bir neçə saatdan savayı günün bütün saatları şəhərdə nəqliyyat sıxlığı mövcuddur. Bakı Hava Limanı illik 6 milyon nəfərə uçuş xidməti göstərmək imkanına malikdir. Bu rəqəm yalnız ölkəyə gələnlərin sayını ifadə etmir, yəni ən yaxşı halda Bakı Hava Limanı gündəlik 8-10 min arası sərnişin qəbul edə bilər. Və COP29 tədbirlərinin keçirildiyi təqribən 2 həftə ərzində hava limanına enmiş sərnişinlərin hamısı COP29-a qatılmaq üçün gəlmir. Bakı Hava Limanı kiçik istisna ilə heç bir kiçik büdcə ilə ucuş həyata keçirən uçuş şirkətlərinə xidmət göstərmir, xidmət etdiyi şirkətlərin təqdim etdiyi uçuşlar çox bahadır. Belə şərtlərin mövcudluğu altında dörd ildir ki, ölkənin quru sərhədləri də bağlıdır və hakimiyyət hələ də buna nə əsaslandırılmış bir izah verə bilir, nə də quru sərhədlərini açmağa özündə bir iradə tapmağa həvəs göstərir.

Sual: Həmin tədbirlə bağlı xeyli rəsmi qonaq da Azərbaycana gələcək. Tədbir öncəsi Azərbaycanda bu qədər siyasi məhbusun olması, insan haqlarının durumu həmin rəsmilər tərəfindən necə qarşılanır və ya necə qarşılanacaq?

Cavab: Bəli, yuxarıda da qeyd etdiyim kimi bu ərəfədə ölkəyə yalnız iqlim fəalları gəlməyəcək və əslində iqlim fəallarının səmərəli fəaliyyətinin qurulması da insan haqları əsaslıdır. Birbaşa mülki və siyasi azadlıqları hədəfləməyən mədən resurslarının idarə edilməsindən tutmuş, enerji keçidi, iqlim dəyişikliyinədək olan sahələrdə 3 maraqlı tərəflərdən biri məhz vətəndaş cəmiyyətidir. Fikir, ifadə azadlığı, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik, praktiki fəaliyyət mühiti olduqca bərbaddır. Rəhbərlik etdiyim milli təşkilat 2014-cü ildə Avropa İttifaqından qazandığı qrant layihəsini 2 il ərzində dövlət qeydiyyatına aldıra bilmədiyi üçün qrant müqaviləsinin ləğvi barəsində qərar qəbul edildi və həmin məbləğ digər Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrinin vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının dəstəklənməsinə yöndəldildi.  Növbəti ildə Avropa İttifaqının dəstəyilə həyata keçirilməli olan və qadınların səlahiyyətləndirilməsini hədəfləyən başqa bir layihə BMT İP vasitəsilə sadələşdirilmiş vergi rejimi üzrə fərdi müqavilələr əsasında həyata keçirlməli olsa da regionlarda fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi üçün ali siyasi hakimiyyətdən hər bir tədbir üzrə icazə alınması şərtinə və onun təmin edlməsindəki ciddi problemlərə görə regionlarda bir çox fəaliyyətləri həyata keçirmək mümkün olmadı.

Vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması adı altında qəbul edilmiş “bir pəncərə” sistemi isə ən yaxşı halda məhdud məsuliyyətli cəmiyyət formatında qeydə alınmış hüquqi şəxslər üçün şərait yaratmış oldu və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının institutional görünənliyi kənarda qaldı. Bir sözlə ölkə iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə işində təkbaşına vətəndaş cəmiyyətinin əli-qolu bağlı halı ilə gedir, 10 ildir ki, qanunvericilik ciddi şəkildə sərtləşdirilib və ciddi beynəlxalq fondlar hüquqi təqiblərə məruz qalıb və ölkəni tərk edib.

Boz vətəndaş cəmiyyəti mühiti davam etməkdəykən keçən ilin noyabr ayından başlayaraq azadlığını qoruya bilən alternativ media quruluşlarına və vətəndaş cəmiyyətinə növbəti “səlib yürüşü” başladı və AbzasMedia, Toplum TV, Kanal 13 kimi tədqiqatçı və azad xəbər jurnalistikası nümunələri təqdim edən media quruluşlarının 10-dan artıq jurnalisti, həmin media quruluşlarına bağlı vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları, həmçinin seçki sahəsində boşluğu doldurmağa çalışan peşəkar vətəndaş cəmiyyəti təşkilatların rəhbərləri Anar Məmmədli və Akif Qurbanov, Toplum TV-nin həmtəsisçisi və müstəqil peşəkar media eksperti, hüquqşünas Ələsgər Məmmədli siyasi motivlərlə həbs edildilər, barələrində həbs qətimkan tədbiri seçilməklə istintaqa cəlb edildilər.

Bu arada qeyd edim ki, Kanal 13-ün həbs edilmiş rəhbəri Əziz Orucov Mədən Sənayesində Şəffaflığın Artırılması üzrə mövcudluğunu qorumuş QHT-in milli koalisiyasının Şura üzvü olaraq təbii resursların idarə olunması, enerji keçidi, iqlim dəyişikliyi və bu sahələrdə qərarların qəbul edilməsində qadınların iştirakının artırılması və vətəndaş cəmiyyəti əməkdaşlığı mövzularına rəhbərlik etdiyi TV-də davamlı müzakirə imkanları ayıraraq prosesə yalnız müsbət töhfə verib. İqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə inkluziv prosesdir, maraqlı tərəflərin hamısının iştirakı ilə geniş müzakirəni tələb edir və bu yalnız azad vətəndaş cəmiyyətinin geniş və maneəsiz faəliyyətinin təmin edilməsi ilə mümkün ola bilər.

Keçən ilin əvvəlində İranla yaşanan böhrandan sonra inanclı şəxslərin müxtəlif ittihamlarla həbsi daha da artaraq siyasi məhbuslarla bağlı durumu daha acınacaqlı mərhələyə daşıyıb və dəyərləndirmələrə əsasən hazırda ölkdə 300-dın artıq siyasi motivlərlə həbsə alınmış şəxs var. Keçən ilin yayında həbs edilmiş şəffaflıq üzrə ictimai fəal, Londan İqtisad Məktəbinin professoru Qubad İbadoğlu yüksək səviyyəli davamlı beynəlxalq tələblər əsasında ev dustaqlığına buraxılsa da siyasi motivli ittihamlarla istintaq altındadır, hakimiyyət onu yenə də azad etmək niyyətində deyil.  

Beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən bu hal ciddi şəkildə pislənir, müxtəlif cari hesabatlarda yer alır, ölkə hakimiyyəti xüsusilə COP29 ərəfəsində siyasi məhbusları azad etməyə çağrılır. 

İqlim üzrə Avropa Komisarı Wopke Hoekstra başda olmaqla digər Avropa İttifaqı və digər nüfuzlu beynəlxalq institutların nümayəndələri COP29 ərəfəsində Azərbaycan hakimiyyətinin davranış və qərarlarına müsbət təsir yollarını axtarırlar və bu zaman onlar yeni həbs dalğalarının baş verməməsinə çalışırlar.

Sual: Əsas aparıcı ölkələrdən gələcək rəsmi şəxslər bu halların yaşanmaması və qarşısının alınması üçün nə edə bilərlər?

Cavab: Azərbaycanda strateji layihələrə cəlb edilmiş ciddi investisiyalar əsasən qərb dəyərlərinin daşıyıcısı dediyimiz, hakimiyyətin real ədalətli bölgüsünə əsaslanan, oturuşmuş demokratik idarəçilik qura bilmiş Avroatlantik məkanına daxil olan ölkələrdən gəlir. Bunlar ilk mərhələdə “Əsrin kontraktı” nı imzalamış və uzun müddət ölkəyə netf-qaz istismarından ciddi vəsaitlər daxil etmiş transmilli şirkətlərin təmsil etdiyi ölkələrdir. O ölkələr həyata keçirdiyi iri layihələrlə Azərbaycanın iqtisadiyyatına ciddi fayda verən ölkələrdir. Azərbaycan bu ölkələrlə həm də beynəlxalq hökumətlərarası qurumlarda təmsil olunur. Ölkə hakimiyyətinə insan haqları sahəsində mövcud problemlərin sistemli həlli ilə bağlı davamlı ciddi mesajların çatdırılması üçün mövcud diplomatik kanallar və mexanizmlər mövcuddur.  Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə strateji tərəfdaşdır, iki tərəf arasında hələ də alternativ “Əhatəli Tərəfdaşlıq Sazişi” imzalanmasa da İttifaqın Azərbaycana davamlı strateji layihələr üzrə maliyyə yardımı davam etməkdədir. Belə layihələr üzrə sazişlərdə insan haqları bölməsi daxil edilməklə “şərtlilik qaydası” (conditionality rule) və “meyarlar” (benchmarks) təsbit edilə bilər. Bundan başqa Azərbaycanda müxtəlif milli və regional layihələri maliyyələşdirən Beynəlxalq Valyuta Fondu (İMF), Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (EBRD), Asiya İnkişaf Bankı (ADB) və digər beynəlxalq maliyyə institutları eyni prinsipial yanaşma və qaydanı ölkə üzrə başlamaq istədikləri layihələrdə nəzərə ala bilərlər. Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıq layihələri həyata keçirən Qərb ölkələri hökumətləri, beynəlxalq maliyyə institutları, transmilli şirkətlərin davranışlarında müsbət məqamlara nail olunması üçün Avropa İttifaqı  Parlamentinin potensial qərarlarının əhəmiyətli rolu da vardır.

Sual: Belə fikirlər var ki, COP29 öncəsi siyasi məhbuslar azad oluna bilər. Amma buna əks fikirlər də var. Onlarsa deyirlər ki, siyasi məhbuslar tədbirdən sonra azad olunacaqlar. Yeri gəlmişkən bu təcrübəni biz yaşamışıq. Birinci Avropa oyunlarından sonra xeyli siyasi məhbus azad olunmuşdu. Sizin gözləntiləriniz nədir?

Cavab: Nəzərə alsaq ki, dünyada, əsasən də regionda münaqişə və böhran ocaqları artmaqdadır, Qərb düşərgəsi Ukrayna böhranını həll etməyə, Rusiya işğalını durdurmağa nail olmamış Yaxın Şərq böhranının yenidən alovlanması və qanlı proseslərin əhatəsinin böyüməsi, beynəlxalq Qərb güclərinin gündəliyinə ağır məsələlər əlavə edib. ABŞ-la Çin arasında Tayvan böhranı qlobal güclər arasında ziddiyyətə yeni həssas çalarlar verib. Azərbaycan Avropa İttifaqı Şərq Tərəfdaşlığında ciddi tərəfdaşdır, Avropa İttifaqının enerji təhlükəsizliyində oynadığı əhəmiyyətli rol, son dərəcə həssas regionda qlobal layihələrə töhfə verməyə iddialı olması regional müstəvidə ona manevr imkanları qazandırır. Və bu ona insan haqları ilə bağlı beynəlxalq çağırışlara həssas və çevik reaksiya verməyə maneə də olur. Bu zaman Rusiya faktoru da çox ciddi şəkildə nəzərə alınmalıdır.

Amma qlobal və regional proseslər sürətlə gedir, Azərbaycan işğal altında olan ərazilərini azad etsə də yekun sülh müqaviləsi hələ də imzalanmayıb, regionda perspektiv reinteqrasiya məsələləri açıq olaraq qalır, prosesə müsbət töhfə verə biləcək tərəfləri  rasional nəzərə almaq ehtiyacı var, münasibətləri korlamaq zərərlidir. Bundan başqa işğaldan azad edilmiş Qarabağ və ətraf rayonların bərpası uzun, ağır və maliyyə tutumlu bir prosesdir, bu işi Azərbaycanın təkbaşına, beynəlxalq dəstəksiz edə bilməsi çox çətin görünür.

Bu mənada Azərbaycanın ölkədə insan haqlarının durumunun yaxşılaşdırılması, siyasi məhbusların azad edilməsi, vətəndaş cəmiyyəti və azad mediaya basqıların dayandırılması və sair problemlərin həlli ilə bağlı davamlı beynəlxalq çağırışları qulaqardına vurması mümkünsüzdür. Görünən isə hakimiyyətin məqsədinin bacardıqca son mərhələyədək prosesi uzatmaq, mümkün manevrlər üçün daha çox vaxt qazanmaq, danışıq masası üzərində mümkün qədər daha çox müzakirə və anlaşa bilmək üçün mövzu saxlaya bilməkdir.  Azərbaycan üçün beynəlxalq və regional əməkdaşlıqda imic məsələsi hələdə qapadılmamış qalır, COP29-a daha yaxın ərəfədə hakimiyyətin gecikmiş olsa da bir sıra adekvat qərarlar alması mümkündür. Bu istiqamətdə tələblər həm açıq, həm diplomatik kanalarlarla həm də müxtəlif beynəlxalq mexanizmlər vasitəsilə aydın meyarlar və şərtlər əsasında edilməlidir.